Wat is ‘natuur’? Best een goede vraag

Twee weken geleden publiceerde ik mijn eerste verhaal Lees hier: ‘Met dit beleid houden we geen natuur meer over. Ik ga onderzoeken hoe onze natuur weer buitengewoon kan worden’. bij De Correspondent. Het ging over de houdbaarheid van natuurbehoud, en de verhalen die ik de komende tijd over dit onderwerp ga maken. 

Mijn missie: uitzoeken hoe het gesteld is met de Nederlandse natuur, én hoe we haar in de toekomst op een duurzame(re) manier kunnen beheren en inrichten. 

Onder mijn verhaal reageerden ontzettend veel lezers. Waarvoor veel dank! Veel interessante inzichten waar ik zeker wat mee kan. (Ik had helaas geen tijd om op alle reacties en mails te reageren, maar ik heb alles gelezen!)

Eén ding viel me op: veel mensen hebben verschillende definities van het begrip ‘natuur’. Ze hebben er een ander beeld bij. Logisch én belangrijk. Je eigen natuurbeeld beïnvloedt  je waarneming, beleving en waardering van het landschap om je heen. Als we deze verschillen niet erkennen, kunnen we ook geen oplossingen vinden voor een duurzame toekomst van onze natuurlijke omgeving.  

Het leek mij daarom handig om dat begrip wat meer duiding te geven. Het is best een goede vraag: ‘Wat is natuur?’ 

Toch moet ik je nu al teleurstellen. Er is niet één uitleg. Maar ik doe toch een poging. En daarvoor maak ik ook gebruik van jullie bijdragen.

Woest en ongerept

Een aantal weken terug stelde ik de vraag ‘Wat is natuur?’ aan Jerry van Dijk, ecoloog aan de Universiteit Utrecht. Zijn eerste, impulsieve reactie: ‘Dat is een landschap, onaangeraakt door de mens.’ 

Een lezer wandelt door dezelfde gedachtegang: ‘Wat is natuur nog als we het beheren?’ Dat doet me denken aan het gedicht De Dapperstraat van J.C. Bloem.

“Natuur is voor tevredenen of legen. 

En dan: wat is natuur nog in dit land?

Een stukje bos, ter grootte van een krant, 

Een heuvel met wat villaatjes ertegen.” Lees hier het volledige gedicht van J.C. Bloem.

Het is een visie die achteruitgang impliceert. ‘Er is geen natuur meer over’, vindt Bloem. Dat vindt een lid ook: ‘Natuur is natuur, als wij als mens ons er niet mee bemoeien en er geen gebruik van maken. Zodra we dat wel doen, is het geen natuur meer. Dan is het een tuin.’

Het is een gedachte die vaker voorbijkomt. Natuur als wildernis. Natuur als onaangeraakt. Als je het zo bekijkt, hebben we in Nederland eigenlijk geen natuur meer over. Hekken, paden en bordjes zorgen voor een menselijke invulling van ons landschap. Het overgrote deel van onze omgeving is ingericht als landbouwgrond, en de stukken overgebleven natuur, die op hun beurt ook weer aangeplant zijn, worden met man en macht behouden en beschermd. Zelfs zo stevig dat we als mensen dus zeggen: ‘Kijk! Er is geen echte natuur meer over.’ 

Beheerd en omheind

In tweede instantie reageerde Van Dijk ietwat genuanceerder: ‘Maar een “onaangeraakt landschap”, dat is misschien een achterhaalde gedachte in de tijd waarin we leven.’

We nemen de natuurlijke omgeving voor lief – vandaar het woord ‘natuurlijk’. Maar een lezer schrijft: ‘Ik heb de indruk dat veel mensen er niet bij stilstaan dat in Nederland elke boom er staat omdat ooit een mens besloten heeft dat op die plek een boom mocht of moest staan.’ 

Daar sluit een andere lezer zich helemaal bij aan: ‘Veel mensen realiseren zich niet dat de Nederlandse natuur met kunst- en vliegwerk in stand gehouden moet worden.’

Het woordje ‘moet’ in de laatste zin vind ik mooi. Er wordt toegegeven dat wij mensen invloed hebben op de natuur. En dat we ons bemoeien met het landschap waarin we leven. Maar de natuur die er nog over is, kunnen we op die manier wel behouden. Dit is natuurlijk waar. We besteden veel geld aan natuurbehoud. Als we dat niet doen, verdwijnen er ‘waardevolle’ stukken van ons landschap. Maar wie bepaalt die waarde van ‘onze natuur’? 

Dit zijn niet alleen platte beleidsmakers en saaie kantoormuizen van de overheid, betoogt een van onze leden: ‘Uit eigen dagelijkse ervaring weet ik dat de waterschappen bemenst worden door erg betrokken natuurliefhebbers, met veel kennis.’ 

Deze mensen hebben het beste voor met de natuur. Maar ze beseffen ook dat een gebrek aan controle fataal kan zijn. Zo schrijft een betrokken lezer: ‘Originele natuur is ongecontroleerd door mensen, maar in het antropoceen is dat naar mijn mening op kleine en grote schaal ontzettend naïef.’

En dat is het misschien ook wel. Klagen dat er geen echte natuur meer over is, het kan. Ik deed het zelf ook. Maar beseffen dat het nu eenmaal niet anders is, en van daaruit vooruitkijken naar een controleerbare natuur, die verweven zit in onze cultuur, biedt wellicht meer visies en oplossingen voor een duurzame toekomstige inrichting van ons landschap.

Cultuur

En áls we dan toegeven aan onze drang naar beheer en behoud – oftewel, we volgen de redenatie van een lezer: ‘Er is alleen cultuurnatuur in Nederland, maar daarom niet minder waardevol’ – dan gaan er ineens meer deuren open. In een mooi grachtenpand in Utrecht sprak ik onlangs Matthijs Schouten, emeritus hoogleraar Natuur- en landschapsbescherming aan de Wageningen Universiteit, tevens huisfilosoof van Staatsbosbeheer. Gedurende het ruim drie uur durende gesprek bedachten we samen een begrip: ‘Natuuremancipatie.’ Want wil je de natuur op een romantische manier blijven zien, en haar op een effectieve manier blijven beheren, moet ze verweven worden in onze westerse cultuur. ‘Natuur is daar namelijk een groot onderdeel van’, meent Schouten. 

En soortgelijke visie deelt een lid onder mijn verhaal: ‘Als we het hebben over onze natuur, en over ons landschap, hou ik me altijd voor ogen dat alles door de mens geregisseerd is. Daar ligt ook een deel van de waarde voor mij.’ 

Het geven van een culturele waarde aan natuur hoeft dus helemaal niet verkeerd te zijn. Beter nog, er zijn praktische voorbeelden waarbij het werkt. De Waddenzee staat sinds 2009 op de Werelderfgoedlijst. En dat is een van de best ‘bewaarde’ stukjes natuur in Nederland. 

Een ander voorbeeld van over de grens: in 2017 kregen de Indiase rivieren de Ganges en de Yamuna ‘mensenrechten’. Waarom: om de vervuiling tegen te gaan. En het werkt. In Noorwegen willen Bergans en WWF Norway dat de natuurlijke seizoenen aan de werelderfgoedlijst toegevoegd worden.

Een betrokken lid ziet er ook wel wat in: ‘Natuur wordt dan gezien als monument, iets dat afgebakend kan worden met grenzen, en is daardoor ook makkelijker te beheren voor instanties.’ 

Een mening

Het ligt er dus maar aan hoe je naar je natuurlijke omgeving kijkt. Voor mijn verhaalreeks sprak ik ook met Anne van Doorn, ecoloog aan de Wageningen Universiteit. Zij vindt de ‘wat-is-wel-of-geen-natuur’-discussie volledig onnodig. ‘Natuur is een mening’, meent Van Doorn.

Met een ecologische blik kijkt Van Doorn naar haar omgeving als een verzameling van ecosystemen. Of je die indeelt in wel of geen natuur is volgens haar ‘irrelevant’. Hoe we onszelf plaatsen in die verzameling van ecosystemen is volgens Van Doorn echter ‘de meest relevante vraag van deze tijd’. Plaatsen we onszelf erbuiten, of zijn we onderdeel van deze biotoop? Zijn mensen egocentristen of ecocentristen?

Dat is een oeroude vraag volgens een lezer: ‘Is de mens apart van de natuur of deel ervan? Wat mij betreft deel ervan en wel als parasitaire soort op de rest van de natuur.’

Om niet met een parasitair gedachtegoed te eindigen: welke visie je ook hebt op onze natuur, ze kán je stimuleren om er iets mooiers van te maken. Of natuur in jouw ogen nu wild is, beheerd wordt, onderdeel van de cultuur is, of ‘slechts’ een mening: in al deze natuurbeelden is een duurzame(re) toekomst mogelijk. 

Ik ga op zoek. Je hoort van me. 

Over de beelden Kunstenares Diana Scherer werkt met plantenwortels. Met behulp van sjablonen die ze onder de grond plaatst, ‘traint’ ze het minst zichtbare deel van planten om complexe geometrische patronen te vormen. Vervolgens ontdoet ze de wortels van de aarde en brengt ze aan de oppervlakte. Op het eerste gezicht lijken de resultaten een toonbeeld van de menselijke drang om de natuur te domineren. Het organische materiaal wekt de indruk zich onvrijwillig en passief aan een kunstmatige structuur te onderwerpen. Toch zit het anders. Een wortel navigeert, weet wat boven en beneden is, neemt de zwaartekracht waar en kan vocht en chemische stoffen lokaliseren. De wortelkleden van Scherer zijn geen beelden van onderdrukking. Je kijkt naar een innige samenwerking, waarbij het voorstel van de route net zo essentieel is als het besluit om te volgen. Scherers groeiende objecten zijn tot en met 15 maart 2019 te bewonderen bij Droog Amsterdam. (Isabelle van Hemert, beeldredacteur) Bekijk hier meer werk van Diana Scherer

Meer lezen?

Met dit beleid houden we geen natuur meer over. Ik ga onderzoeken hoe onze natuur weer buitengewoon kan worden Omdat we van de natuur houden, willen we haar graag behouden. Maar terwijl we vechten om stukken natuur te beschermen, blijven we deze ecosystemen van buitenaf verstoren. Hoe kunnen we wél duurzaam omgaan met de natuur? Lees mijn missiestuk hier De natuur. Wat boeit het? Herfst in Noord-Italië, gouden uur op de kliffen van Normandië, zeesaffieren die glitteren in zee – we waarderen de natuur vooral om haar schoonheid. Waar geven we nog meer om? En waarom? Lees het artikel hier