Wat er gebeurt als Bill en Melinda Gates zich niet op software, maar spiraaltjes storten

Dit verhaal is het vervolg op ‘Op pad met de racende dokters die een heel land van anticonceptie willen voorzien’. Hierin reizen we mee met een mobiele anticonceptiekliniek in Oeganda, die vrouwen in de meest afgelegen gebieden tegen zwangerschap wil beschermen. 

We ontdekken dat de focus van donoren en ngo’s op langetermijnanticonceptie ten koste van de keuzevrijheid van de vrouwen gaat. We vragen ons af: waar komen deze perverse prikkels vandaan? Het antwoord op die vraag brengt ons bij het rijkste koppel ter wereld, Bill en Melinda Gates.

Ik zie alleen een toekomst voor dit kind als u het mee naar huis neemt, zegt een jonge Indiase moeder in de staat Uttar Pradesh over haar twee weken oude baby. Ze zit tegenover Melinda Gates, die de jonge vrouw niet meer uit haar hoofd krijgt. Later, op reis door Niger en Malawi, ontmoet mevrouw Gates meer arme moeders, met te veel kinderen om voor te zorgen.

De ontmoetingen maakten een onuitwisbare indruk op haar, schrijft Gates in het boek The Moment of Lift. Ze raakt steeds meer overtuigd van één idee. Namelijk dat ‘anticonceptie de grootste levensreddende, armoedebestrijdende, vrouwenemanciperende uitvinding ooit is’.

Sinds 2012 omarmen Bill en Melinda Gates daarom een nieuw project: anticonceptie voor de allerarmsten. Samen runnen de Microsoftmagnaten de grootste filantropische organisatie ter wereld. Hun Bill & Melinda Gates Foundation heeft 50,7 miljard dollar in kas, en als zelfverklaarde ‘ongeduldige optimisten’ gaan ze volgens geheel eigen visie armoede te lijf. Ze willen ongelijkheid oplossen via hetzelfde systeem dat hun schatrijk maakte. Hun idee: als ze zo succesvol zijn in zaken doen, kunnen ze met diezelfde aanpak toch zeker ook wel wereldproblemen oplossen?

‘Meer dan een miljard dollar voor family planning’

‘Toen Bill en ik dit thuis bespraken, twijfelden we geen seconde’, zegt Melinda Gates in 2012 in een roze verlichte conferentiezaal in Londen, aanschouwd door tientallen regeringsleiders. Ze spreekt op de Family Planning Summit, een top die ze samen met de Britse overheidsorganisatie DFID organiseert. ‘We zullen meer dan een miljard dollar aan family planning besteden tussen nu en 2020.’ Ze is een aantal seconden stil om het daverende applaus van de meer dan 1.300 aanwezigen in ontvangst te nemen. 

Haar woorden markeren de wedergeboorte van een beweging die zich hardmaakt voor anticonceptie, of zoals het eufemistisch wordt genoemd: ‘family planning’.

Dankzij de invloed, glitter en glamour, en de bakken met geld van Bill en Melinda Gates volgen andere landen, ngo’s en bedrijven het voorbeeld: in totaal wordt er 2,6 miljard dollar toegezegd. Het is een ongekend financieel hoogtepunt voor een thema dat al een tijdje op z’n gat lag. De herboren familyplanning-beweging wil dat elke vrouw zelf kan kiezen of ze een kind krijgt, hoeveel en wanneer. 

Om dat plan van wereldformaat concreet te maken, stellen ze zichzelf ook een doel en een deadline. Daar in dat roze zaaltje spreken ze met elkaar af dat ze over acht jaar – tegen het eind van 2020 – 120 miljoen vrouwen in de armste 69 landen aan de family planning hebben geholpen. Ze dopen zichzelf FP2020.

Nu die deadline bijna afloopt, is het tijd om die beweging, waarvan de Gates Foundation initiatiefnemer, kartrekker en sponsor is, eens onder de loep te leggen. Wij zijn benieuwd wat er gebeurt als het rijkste koppel ter wereld zich na software op spiraaltjes voor de allerarmsten stort. 

What’s in it for WHO?

Bill en Melinda Gates worden niet per se nóg rijker van hun filantropische avonturen. Maar ze worden er ook zeker niet arm van. Sinds de jaren negentig hebben ze al meer dan 36 miljard dollar aan hun Foundation gegeven. Het is geld dat Bill via zijn aandelen in Microsoft verdiende, en omdat hij het doneert, is het geld waarover hij geen belasting hoeft te betalen. De Gates Foundation is namelijk een Amerikaanse tax exempt entity, zo valt in het jaarverslag te lezen. De enige belasting die het in de VS moet betalen zijn een aantal accijnzen. In 2018 kreeg de fiscus in totaal 383 dollar van de Foundation. In 2017 was dat 9 dollar. 

Volgens Forbes geniet Bill Gates van ‘het grootste belastingvoordeel in de geschiedenis’ en liep de Amerikaanse regering al tussen de 15 en 20 miljard dollar mis. Aan filantropie hangt dus een flink prijskaartje.

Dat misgelopen belastinggeld, waar overheden publieke diensten van financieren, zetten filantrokapitalisten zoals Gates liever in om de internationale gezondheidsagenda naar eigen inzicht vorm te geven. Zo was de Gates Foundation in 2018 de op een na grootste sponsor van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). De teruglopende bijdragen van lidstaten worden gecompenseerd door de diepe zakken van private filantropen; ondertussen is de Wereldgezondheidsorganisatie voor meer dan de helft van haar budget afhankelijk van deze rijke weldoeners. Zij geven niet belangeloos, maar oormerken elke gedoneerde dollar. Zo moeten de dollars van de Gates vooral gaan naar hun paradepaardjes, het uitroeien van polio en malaria. 

De Bill & Melinda Gates Foundation was in 2018 de op een na grootste sponsor van de WHO

Daarmee verliest de algemene ledenvergadering van de Wereldgezondheidsorganisatie controle over de richting van de internationale gezondheidsagenda. ‘Mijn budget wordt gedomineerd door de veranderlijke belangen van particuliere donoren’, zei directeur van de Wereldgezondheidsorganisatie Margaret Chan hierover in een interview met The New York Times. Hetzelfde zie je op wereldschaal gebeuren bij media, maatschappelijke organisaties en ngo’s, die zich vanwege teruglopende budgetten in toenemende mate (moeten) wenden tot particuliere geldschieters, zoals de stichting van Bill en Melinda Gates. 

Bill chill: uit kritiek en je kan fluiten naar je geld

We sturen meerdere interviewverzoeken naar de Bill & Melinda Gates Foundation. We krijgen eerst geen reactie, worden later doorverwezen naar andere organisaties die zich met family planning bezighouden. Ook oud-medewerkers willen niet met ons praten. Er doemt een beeld op van een ondoordringbare vesting met één been in het bedrijfsleven, één been in de ontwikkelingswereld en een lange arm in het medialandschap.

Ontrafelen hoe de Bill & Melinda Gates Foundation haar anticonceptie-imperium optuigt, blijkt lastiger dan verwacht. Geïnterviewden vertellen ons dat dit door de ‘Bill chill’ komt: de angst dat bij één kritisch woord je kan fluiten naar je geld. 

Googel de stichting, en je leest voornamelijk lovende woorden. Het prikkelt ons alleen maar meer. Daarom benaderen we twaalf personen die de afgelopen jaren direct met de Gates Foundation hebben samengewerkt of er onderzoek naar hebben gedaan en bestuderen we documenten en rapporten. Uit die zoektocht destilleren we zes manieren waarop de stichting haar stempel drukt op de familyplanning-beweging en daarmee op de intiemste beslissingen van vrouwen wereldwijd. 

1. Langs de gevestigde orde razen

Toen de toenmalige directeur van het Bevolkingsfonds van de Verenigde Naties (UNFPA), Babatunde Osotimehin, in de wandelgangen hoorde van het plan van Bill en Melinda om family planning terug op de internationale agenda te zetten, wist hij niet wat hij hoorde.^* Hoe kon de directeur van het fonds dat nota bene is opgezet voor precies dit thema, met zijn internationale netwerk van landen waar het plan nou juist om draait, niet zijn uitgenodigd om mee te praten?

Er klinkt nog steeds ontgoocheling in zijn stem, als Arthur Erken dit ons aan de telefoon vertelt. ‘We waren zeer verbaasd’, zegt hij via Skype, vanuit zijn kantoor in New York. Erken werkte destijds voor het VN Bevolkingsfonds in Bangladesh, Osotimehin was zijn baas. ‘We moeten de Bill & Melinda Gates Foundation credit geven dat ze family planning terug op de agenda hebben gezet. Wij hadden dat moeten doen, maar zij hebben de discussie weer aangezwengeld. Het was alleen wel “grappig” dat wij er in eerste instantie niet bij betrokken waren’, herinnert Erken zich.

We moeten de Bill & Melinda Gates Foundation credit geven dat ze family planning terug op de agenda hebben gezet

Waar de Verenigde Naties een log vrachtschip zijn dat op dit gevoelige thema vastliep, vaart de speedboot van de Bill & Melinda Gates Foundation zijn eigengereide koers. Het is een gloednieuwe speler in de ontwikkelingswereld, en ze willen het he-le-maal anders doen: innovatief, ontregelend en onconventioneel. En dat kunnen ze ook. 

Want in tegenstelling tot de Verenigde Naties, die kampen met een verantwoordingsplicht voor hun uitgaven en consensus moeten zien te vinden onder de 192 lidstaten, hoeft de Gates Foundation als particuliere stichting aan slechts drie trustees verantwoording af te leggen (Bill, Melinda en huisvriend-miljardair Warren Buffet). 

De werknemers van het VN Bevolkingsfonds voelden zich in eerste instantie gepasseerd door de Bill & Melinda Gates Foundation en het FP2020-initiatief, maar wilden toch aanhaken, zegt Erken: ‘Wij wilden natuurlijk geen tweede viool spelen, maar we konden ook niet níet meedoen. This is the world we are living in.’ Met veel lobbywerk worstelde het VN Bevolkingsfonds zich alsnog aan boord van FP2020. 

2. Niet met maar voor landen bepalen

De kerngroep van FP2020, bestaande uit de Gates Foundation, de Britse en Amerikaanse overheid en op de valreep het Bevolkingsfonds van de VN, wil het groots aanpakken: FP2020 gaat in de komende zes jaar 120 miljoen vrouwen in de 69 armste landen ter wereld aan de anticonceptie helpen. 

Een ambitieus plan, waarvoor ze nauwelijks hebben overlegd met de landen die het moeten gaan uitvoeren, geeft de organisatie zelf toe in een evaluatie.^* Onder het kopje ‘What did we learn?’ schrijft de tekentafelgroep dat zij het FP2020-doel hebben gemaakt ‘met weinig externe input’. Naar eigen zeggen komt dat omdat ze onder tijdsdruk stonden een doel te formuleren – en de techniek werkte ook niet mee. Er was haast, de Family Planning Summit van 2012 begon al over een paar maanden. 

Zowel het doel, de noodzaak als de modus operandi van de beweging zijn geformuleerd zonder veel inspraak van de landen zelf, én zonder inspraak van de 120 miljoen armste vrouwen, over wie het plan gaat. Het versterkt het beeld van FP2020 als een ‘wit’, ‘westers’ idee dat niet met maar voor hen is bedacht.

‘Landen als Bangladesh en India hadden wel zoiets van “who the hell is FP2020?”’, blikt Erken van het VN Bevolkingsfonds terug. Als vertegenwoordiger in Bangladesh slaagde hij er met moeite in het Zuid-Aziatische land naar de top in Londen te krijgen. Van de 69 armste landen ter wereld stappen er in 2012 uiteindelijk 23 aan boord. (En nu, in 2020, doen 46 van de 69 mee.)

3. Een doel stellen dat geen doel mag zijn

Voor deze revolutie in voorbehoedsmiddelen heeft FP2020 nog één ding nodig: een klinkend doel waar de wereld zich graag achter schaart. Een internationale leus die lekker bekt, sexy klinkt, én meetbaar is. Idealiter een slogan die family planning glans, geld en momentum schenkt. Dat blijkt nog best ingewikkeld. 

In het document ‘Developing the "120 by 20" Goal’ staat beschreven dat een focus op het absolute aantal vrouwen dat anticonceptie gebruikt eerst werd afgeschoten, omdat het geen numbers game zou moeten zijn (dan ligt, volgens het document, schending van vrouwenrechten en kritiek over mogelijke druk op de vrouwen zelf op de loer).^* Uiteindelijk kiest de groep tóch voor een absoluut getal, met een disclaimer. 120 miljoen extra vrouwen in de 69 armste landen ter wereld vóór 2020 aan de anticonceptie helpen. ‘With a right-based approach’, zetten ze erachter. Twee commissies moeten toezien op het naleven van het recht van elke vrouw om zelf te bepalen wanneer en hoeveel kinderen zij wil.

Feministen zijn vanaf het begin al kritisch: die keuzevrijheid is lastig te waarborgen, als de focus op het halen van doelen ligt. Zij vrezen dat het risico op druk en dwang op de loer ligt.

Volgens FP2020 is dat getal van 120 miljoen uitdrukkelijk geen target, er mag dan ook niet op landenniveau doorberekend worden hoeveel vrouwen per land voor 2020 aan de anticonceptie moeten zitten. Want, anticonceptie opdringen beknelt het recht van elke vrouw om zélf te kiezen wanneer en hoeveel kinderen zij wil. Dus nee, die 120 miljoen is geen doel, maar een strijdkreet. Een doel, verpakt als strijdkreet, dat geen doel mag zijn.

Feministen zijn vanaf het begin al kritisch: keuzevrijheid is lastig te waarborgen, als de focus op het halen van doelen ligt

In de praktijk maken aangesloten landen en partners (waaronder ngo’s) met het zicht op donorgelden officiële beloftes (‘pledges’) aan FP2020, om het doel van 120 miljoen vrouwen tegen 2020 te halen. Zo beloofde de Britse organisatie Marie Stopes International in 2017 aan FP2020 om 12 miljoen van de 120 miljoen vrouwen voor haar rekening te nemen, met een focus op langwerkende anticonceptie – dus niet de pil, maar het spiraaltje of een hormoonimplantaat.

Wetenschappelijke publicaties moeten die focus op langetermijnanticonceptie legitimeren. Zoals het artikel van de onderzoeksgroep FPwatch (hier volgt een draak van een titel): ‘Benut de kansen van langetermijnanticonceptie om de FP2020 doelstellingen in Afrika beneden de Sahara te bereiken; het potentieel van implantaten.’^* Wie FPwatch financiert? De Bill & Melinda Gates Foundation.  

4. Een concreet, maar willekeurig doel stellen

En die 120 miljoen? Die blijkt nogal arbitrair te zijn. Voor het rekenwerk wordt de ‘Metrics Group’ in het leven geroepen. Van de tien leden werken er zes voor de Bill & Melinda Gates Foundation. Twee andere leden werken voor respectievelijk het Futures Institute en het Guttmacher Institute (beide gefinancierd door, misschien raad je het al, de Gates Foundation).

Anno 2012 beschikken 48 van de 69 armste landen ter wereld over bruikbare data om meer inzicht te krijgen in het gebruik van anticonceptie. En bij de helft van die 48 landen zijn de gegevens van 2003 of eerder.  

Het Amerikaanse Guttmacher Institute werd uitgenodigd om de ontbrekende of onvolledige data te schatten. Al met al: ‘was [het] een beetje nattevingerwerk’, zegt Erken van het VN Bevolkingsfonds over die 120 miljoen.

5. Eén probleem tegelijk aanpakken, met een obsessie voor cijfers 

De vrije keuze voor kinderen (of niet) wordt niet alleen bepaald door beschikbare voorbehoedsmiddelen. Zonder toegang tot abortus, seksuele voorlichting en zwangerschapszorg blijft die vrijheid beperkt. Toch kiest FP2020 onder leiding van de Gates Foundation alleen dat ene simpele, meetbare en toegankelijke element: anticonceptie. Het is illustratief voor de technocratische aanpak van de Gates Foundation.

‘Structurele hulp vinden ze ingewikkeld en inefficiënt, er moet een duidelijk te behalen resultaat zijn’, vertelt Linsey McGoey, auteur van het boek No such thing as a free gift: The Gates Foundation and the Price of Philanthropy.

De Gates Foundation richt zich al jaren voornamelijk op laaghangend fruit

Volgens McGoey richt de Gates Foundation zich al jaren voornamelijk op laaghangend fruit. Ze pompt miljarden in wereldwijde gezondheid, niet door voorzieningen te bouwen of de infrastructuur te versterken, maar door technische single-issue- interventies waarmee duidelijk resultaat te behalen is, zoals het uitdelen van poliovaccinaties, het aanpakken van malariabesmettingen, en nu dus het verspreiden van anticonceptie aan 120 miljoen vrouwen.

‘Bill is enorm gefocust op meetbaarheid en resultaat. Het merendeel van de mensen die in de Bill & Melinda Gates Foundation werkt heeft een achtergrond in de natuurwetenschappen of komt uit het bedrijfsleven. Het mantra is “bewijs’’’, zegt de Deense Adam Fejerskov, die onderzoek binnen de stichting deed en daar het boek The Gates Foundation’s Rise to Power over schreef, via Skype. Met ‘bewijs’ doelen ze binnen de Foundation op grote, kwantitatieve datasets, stelt Fejerskov, met weinig begrip voor zoiets als lokale context.

6. Flirten met het bedrijfsleven

De Deense onderzoeker Fejerskov wijst ons op de draaideur tussen de Bill & Melinda Gates Foundation en werknemers uit de top van het Amerikaanse bedrijfsleven, zoals McKinsey, Microsoft en Merck. Veel voormalig sleutelfiguren bij grote farmaceuten hebben intussen prominente functies bij de stichting. Een Novartismanager is er nu president of global health, en voormalig vicepresident van de onderzoekslaboratoria van farmaceut Merck is er nu adjunct-directeur van de afdeling regelgeving.

‘Wij Europeanen denken dat de Bill & Melinda Gates Foundation een soort ngo is, of een goed doel, maar nee: we hebben te maken met een private-sectororganisatie waar de competitie moordend is’, zegt Fejerskov. 

Voor een aantrekkelijke anticonceptiedeal lobbyde de stichting flink bij farmagiganten Merck en Bayer. Aan farmaceut Bayer werd de verkoop van 27 miljoen hormoonstaafjes gegarandeerd. In ruil krijgen de familyplanning-partners fikse korting op elk product. ‘Wij beschouwen ze als verkocht’, verduidelijkte het management van Bayer de deal tijdens een aandeelhoudersvergadering in 2015. Nu moeten die 27 miljoen hormoonstaafjes nog wel aan de vrouw gebracht worden.

‘Onwenselijk en ondemocratisch’, noemt de Britse gezondheidsonderzoeker David McCoy die nauwe samenwerking tussen de Foundation, multinationals en farmaceutische bedrijven. 

Aan de telefoon vertelt hij: ‘Samenwerkingen tussen publieke en particuliere spelers kunnen positief uitpakken, maar op dit moment zijn er te weinig checks and balances, waardoor de commerciële belangen van multinationals de publieke sector schade toebrengen. De Bill & Melinda Gates Foundation legt de nadruk op technische en biomedische oplossingen voor de meeste gezondheidsproblemen, en de grote bedrijven profiteren daarvan.’ Het leidt volgens hem de aandacht af van structurele sociale en politieke oplossingen.

En, gaan ze de deadline van ‘120 by 20’ halen?

De deadline is in zicht. De Bill & Melinda Gates Foundation heeft met behulp van bijna honderd partners – overheden, bedrijven, multinationals, ngo’s – het grootste anticonceptieprogramma uit de menselijke geschiedenis opgetuigd. Halen ze hun doel, dat geen doel mocht heten? ‘Die 120 miljoen vrouwen gaan we niet halen’, zegt Arthur Erken van het VN Bevolkingsfonds. 

De meter van FP2020 is vooralsnog blijven steken op 46 miljoen vrouwen, een derde van de 120 miljoen vrouwen die ze hadden willen bereiken. De beweging zelf zegt dit geen groot probleem te vinden – als de rechten en de vrije keuze van de vrouwen die zijn bereikt maar wél zijn gewaarborgd. 

Wij zagen in Oeganda hoe moeilijk die rechten en doelen verenigbaar zijn.

De Bill & Melinda Gates Foundation heeft niet gereageerd op onze verzoeken om een reactie. FP2020 zegt zich niet te herkennen in het geschetste beeld. Een woordvoerder schrijft: ‘FP2020 stelt de rechten van vrouwen en meisjes centraal in het werk om de toegang tot family planning te vergroten.’

Het onderzoek voor deze publicatie is ondersteund met een bijdrage uit de Regeling Onderzoeksjournalistiek van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten.

Meer weten?