In São Paulo zijn onvoltooide WK-stadions niet het grootste probleem

Het is midden op de dag en zeker 30 graden Celsius. Crackgebruiker Denes (44) ligt op een schuimrubbermat. Ik tik hem een paar keer op zijn schouder en hij opent zijn ogen. Ik vraag of hij mee gaat lunchen. Denes tast naast zich en schreeuwt: ‘Mijn sportschoenen!’

Naast ons slaapt een tiental mensen onverstoorbaar verder, sommigen met open mond, waardoor hun door excessief drugsgebruik aangetaste gebitten zichtbaar worden. Denes’ sportschoenen zijn gestolen. Toch tovert hij nog een klein glimlachje op zijn gezicht. Als inwoner van Cracolândia – het junkengetto in het centrum van São Paulo – moet je over de nodige veerkracht beschikken.

Het begon ooit met hash, tot zijn dealer hem geen hash gaf, maar crack - een met ammoniak of een andere base gekookte variant van cocaïne, die rookbaar en verslavender is. Sindsdien gaat er geen dag voorbij dat Denes geen crack gebruikt, mits hij geld heeft. Zijn gemiddelde consumptie: drie tot zes pedras (stenen) à 3 reais per stuk per dag, pakweg één euro.

Dakloos voor de crack

Vanaf midden jaren negentig confisqueren dakloze crackverslaafden - crack is een dan opkomende drug in Brazilië - de openbare ruimte in een aantal straten bij station Luz in het centrum van São Paulo. Het gebied wordt in de volksmond al snel Cracolândia (‘crackland’) genoemd. Bewoners en ondernemers die het zich kunnen permitteren, vluchten het gebied uit.

In korte tijd groeit Cracolândia uit tot een gebruikersgemeenschap met op het hoogtepunt, pakweg vijf jaar geleden, ruim 2.000 verslaafde "bewoners." Vandaag de dag zijn er nog zo’n 1.000 over - nog steeds een excessief aantal -, maar door ‘schoonmaakacties’ hebben zich nieuwe, kleinere cracolândia’s gevormd elders in het centrum, waar een deel van de gemeenschap naartoe is vertrokken.

Honderden junks verzamelen zich als een schol vissen op één plek in het getto, zwaaiend met 2 real-biljetten, vechtend om een shot

‘Ken je die videoclip van Michael Jackson? Die is in Cracolândia opgenomen,’ vertellen Paulistanen je met gevoel voor ironie. De mythe is vaak groter dan de werkelijkheid, maar na zonsondergang kent het straatbeeld met rondzwervend vuil, desolate bebouwing en vooral de gebruikerspopulatie akelige overeenkomsten met de fantasiewereld van Thriller.

Misschien wel het meest verontrustend zijn de aantallen. Het gaat in deze wijk niet om tientallen, maar om honderden junks die zich als een school vissen op één plek in het getto verzamelen, zwaaiend met 2 real-biljetten, vechtend om een shot. Wie door de façade van drugsgebruikers heenkijkt, herkent de allure van een wijk uit de belle époque, die ooit plaats bood aan rijke koffiehandelaren. Vandaag de dag wordt het beschouwd als een no-go area.

We lopen naar Bom Prato, een gaarkeuken aan de rand van Cracolândia. Aan tafel vertelt Denes dat hij ooit een baan had als vertegenwoordiger, een gezin, een motor en een auto. Hij weigert dan ook het werk als straatveger, dat de gemeente sinds kort aanbiedt, te accepteren. Zijn drugsverslaving financiert hij met de verhuur van zijn appartement, waarmee hij zo’n 1.000 reais per maand verdient - circa 300 euro. Die vrijheid kon hij zich permitteren toen zijn adoptievader, met wie hij het appartement deelde, drie jaar geleden overleed. De buren waren zich bovendien met zijn onstuimige levensstijl gaan bemoeien en daar was Denes niet van gediend. Omdat hij in de weekeinden toch al vaak in Cracolândia rondhing, lag een verhuizing naar de straat en de drugs voor de hand.

Brazilië als nieuwe drugsmarkt

Officiële statistieken van de overheid ontbreken, maar de jongste cijfers van de International Narcotics Control Board (INCB) laten een explosie zien van het Braziliaanse drugsgebruik. Begin maart meldde het VN-instituut dat in 2011 1,75 procent van de Braziliaanse volwassen bevolking cocaïne gebruikte, tegenover 0,7 procent in 2005. Daarmee is Brazilië Noord-Amerika voorbijgestreefd als grootgebruiker van cocaïne, al voert Noord-Amerika als continent nog wel de lijst aan.

Maar als het om crack gaat, is Brazilië de absolute kampioen. De INCB splitst de cijfers niet uit, maar volgens onderzoekers van de Federale Universiteit van São Paulo heeft in 2012 ruim één op de honderd Brazilianen crack gebruikt. Er is bovendien geen land op de wereld waar de verhouding crack-cannabis zó in evenwicht is. Tegenover de naar schatting 3 miljoen cannabisgebruikers staan liefst één miljoen crackgebruikers.

‘Crack is een epidemie,’ zegt psychiater en hoogleraar Ronaldo Laranjeira van de Federale Universiteit van São Paulo, die als primair adviseur verantwoordelijk is voor het drugsbestrijdingsprogramma van de staat São Paulo. De opkomst van crack in Brazilië komt volgens hem doordat de drug rond 1990 in de VS uit de gratie raakte.

‘Internationale drugskartels zochten nieuwe markten. Brazilië was een voor de hand liggende keuze. We delen grenzen met de drie belangrijkste cocaproducerende landen [Bolivia, Peru en Colombia, JJ] en deze grenzen zijn poreus. De exploderende welvaart beloofde bovendien een groeiende markt voor narcoticaproducten. Het inkomen per hoofd van de bevolking groeide van 1992 tot 2012 van 2.526 dollar naar 12.576 dollar.’

Die belofte is uitgekomen. De nieuwe drug manifesteerde zich vanaf de jaren 90 vooral in metropolen als Rio de Janeiro en São Paulo en de regio tegen de Boliviaanse grens. Inmiddels tellen ook de steden in het noordoosten – Salvador, Recife, Fortaleza – aanzienlijke crackpopulaties. En met de toestroom van nieuwe drugs nam ook het drugsgerelateerde geweld toe. Met ruim 40.000 moorden per jaar staat Brazilië veertiende op de VN-lijst met daarop de meest gewelddadige landen, nét achter Liberia en Somalië. Het aantal geregistreerde geweldsincidenten in Rio de Janeiro en São Paulo daalde vanaf het begin van het nieuwe millennium, maar de statistieken laten sinds 2012 weer een stijging zien.

WK-speelstad Salvador wordt aan de vooravond van het voetbalevenement geteisterd door geweld van drugsbendes. Die zijn verantwoordelijk voor een verdubbeling van het aantal moorden. De meeste criminaliteit in Brazilië is drugsgerelateerd.

De maffia doet de handel

Psychiater Ronaldo Laranjeira schat het aantal zware crackverslaafden in heel São Paulo op 50.000. Het merendeel van hen leidt volgens hem een relatief normaal bestaan met een baan, een gezin en een huis. In Cracolândia manifesteren zich de extremen. ‘Cracolândia is het einde van het spectrum van drugsverslaving. Hier zitten mensen die op vele fronten tegenslag hebben gekend. Ze komen uit verscheurde families of hebben andere persoonlijke ellende meegemaakt. Of drugs was de aanstichter van dit alles. Cracolândia is voor hen een veilige haven,’ aldus Laranjeira.

Je kan ze keer op keer aanhouden, maar ze komen terug. We hebben gebruikers te lang als criminelen behandeld. Het zijn patiënten

De pijnlijke werkelijkheid is volgens Laranjeira dat een flink deel van de mensen die het gebied binnenkomt Cracolândia niet levend verlaat. ‘In de beginjaren heb ik de populatie gevolgd. Eén op de drie gebruikers bleek na verloop van tijd te zijn omgekomen, vaak op gewelddadige wijze. Er is veel geweld tussen gebruikers onderling.’ In Cracolândia bestaat weinig solidariteit. Als bezoeker ben je snel getuige van gevechten. Gevechten om een matras, een paar schoenen of om geld.

De drugshandel in Brazilië wordt gecontroleerd door de goed georganiseerde maffia die misschien wel in hoger aanzien staat dan de politie, waarover het vooroordeel luidt dat zij naast gewelddadig en incompetent ook ongemotiveerd en corrupt is. Het handwerk laten de maffiosi opknappen door minderjarige straatverkopers of weerloze gebruikers, die met dealen in hun eigen drugsbehoefte voorzien. De prijzen worden strikt van bovenaf gedicteerd, evenals de omvang van een steentje crack.

Agenten van de militaire politie, die dagelijks in de straten van Cracolândia patrouilleren, klagen dat ze er bijna niets aan kunnen doen. ‘Wij kunnen pas aanhoudingen verrichten als wij de verkopers op heterdaad betrappen. Uiteraard wordt in ons bijzijn niet gedeald,’ zegt eerste luitenant William Thomaz in de kazerne van de militaire politie aan de rand van Cracolândia. Verslaafden laat de militaire politie met rust. Luitenant Thomaz: ‘Je kan ze keer op keer aanhouden, maar ze komen terug. We hebben gebruikers te lang als criminelen behandeld. Het zijn patiënten.’

De staat versus de burgemeester

De afgelopen weken was het onrustig in Cracolândia. Agenten van de speciale narcotica-eenheid van de onderzoekspolitie voerden een twee dagen durende actie uit waarbij fors geweld werd gebruikt. Volgens psychiater Ronaldo Laranjeira heeft dit deels te maken met het naderende WK, al kan hij dat niet hard maken. De autoriteiten hebben aan de vooravond van het WK in elk geval de ambitie om het gebied schoon te vegen, zoals ze eerder deden in 2010, 2011 en 2012. Bewoners verspreidden zich destijds als opgejaagd wild door de stad, om vervolgens naar Cracolândia terug te keren.

De jongste gewelderuptie was vooral gericht tegen de dealers, verklaarde de politie achteraf. Maar eigenlijk gelooft iedereen dat de onderzoekspolitie, die onder directe verantwoordelijkheid van de rechtse staatsregering valt, de socialistische burgemeester Fernando Haddad wilde dwarsbomen. Die laatste was niet ingelicht over de actie in Cracolândia.

Haddad had namelijk twee dagen ervoor zijn nieuwe programma ‘Braços Abertos’ (open armen) uitgerold over het gebied, waarbij niet dwang of repressie, maar het bieden van een alternatief centraal staat. Kandidaten die zich aanmelden krijgen een medische coach, een slaapplek en dagelijks zakgeld. Als tegenprestatie moeten zij vier uur per dag straten vegen. In de Braziliaanse media is de vergelijking gemaakt met een verslavingsprogramma in Amsterdam. Daar kreeg een groep alcoholisten die in het Oosterpark overlast veroorzaakte, een schoonmaaktaak in ruil voor gratis bier.

Zo ver gaat burgemeester Haddad niet, maar zijn programma roept wel de vraag op waaraan deelnemers het gekregen geld besteden. Volgens een perscommuniqué van de gemeente aan eten en kleren. ‘Een fabeltje,’ zegt psychiater Ronaldo Laranjeira vanuit zijn rol als adviseur van het drugsprogramma van de staat. ‘Wij hebben onderzocht hoe gebruikers hun verslaving financieren. De vier meest gangbare methodes zijn bedelen, stelen, mensen beroven en dealen. Er is nu een vijfde bij gekomen: de gemeente betaalt. Onze mensen die op straat voorlichting geven over het afkickprogramma van de staat, zien het met eigen ogen gebeuren: geld dat bestemd is voor de volksgezondheid gaat naar crack.’

Einde van Cracolândia?

‘Het doel van Braços Abertos is het terugbrengen van het gebruik. Daar slagen wij in,’ zegt Myres Cavalcanti, coördinator geestelijke gezondheid bij de gemeente São Paulo. ‘Bij 149 zware gevallen die zich in de eerste weken bij ons aanmeldden, registreerden wij een reductie van 20 stenen tot circa 2 à 3 stenen per dag. Dat is een groot succes.’

Maar alle programma’s ten spijt: de kern van de Braziliaanse drugsproblematiek schuilt volgens Laranjeira in het aanbod. Er stroomt domweg te veel drugs het land binnen, en drugs zijn te goedkoop. ‘In een korte periode is er een extreem efficiënt distributienetwerk voor drugs opgezet - mede door de opkomst van de kleine, marginale drugshandelaar - waarvan de handen tot in de verste uithoeken van het land reiken: van São Paulo tot in de kleinste steden in het arme noordoosten. En waar crack wordt geïntroduceerd, zie je het geweld toenemen. Het is een bijna onuitroeibaar probleem.’

Alleen heldere afspraken met de cocaproducerende buurlanden bieden volgens Laranjeira een oplossing. Maar zolang in Bolivia voormalig cocaboer Evo Morales aan de macht is, ziet hij weinig heil in een internationale dialoog.

Ondertussen werkt Denes een feijão naar binnen werkt – een typisch Braziliaans gerecht met rijst, rundvlees en bonen. Hij zegt hij dat hij de crack niet wil opgeven, ondanks de verleidingsdans van de gemeente en de staat. Hij is niemand tot last. Waar bemoeit de wereld zich mee?

We gaan naar buiten. Denes maant dat ik hem moet volgen, naar de fluxo. Dit is de plek waar alle gebruikers samenkomen. De aanblik van de fluxo is surrealistisch, met junks zover het oog reikt. Er wordt driftig gecommuniceerd, ruzie gemaakt, rondgesprongen, gerookt en vooral gedeald. Agenten van de militaire politie staan op afstand toe te kijken. Denes verdwijnt in de menigte. Het is tijd voor zijn eerste shot van vandaag.