Waarom afstand houden in veel delen van de wereld helemaal geen optie is

Ik zit nu al bijna twee weken binnen met mijn dochter, haar nanny, en de zus van de nanny. Ik heb dingen in mijn voorraadkast die ik nooit eerder heb gekocht, zoals desinfecterende doekjes, hervulbare flessen handgel en een klein voorraadje gezichtsmaskers.

Gewapend met korte nieuwsvideo’s heb ik mijn huisgenoten in een regime van social distancing gejaagd en sinds 23.00 uur afgelopen maandag is heel Lagos, de Nigeriaanse miljoenenstad waar ik woon, in lockdown.

Maar ik kom er langzaam achter dat de angst die ik de afgelopen twee weken heb ervaren eigenlijk niet de mijne is.

De sloppenwijk die nooit slaapt

Mijn angst komt vooral voort uit het besef hoe snel en makkelijk dit virus zich verspreidt, hoeveel levens het de afgelopen maanden al heeft geëist, en hoe kostbaar deze crisis kan zijn als er geen daadkrachtige respons komt. Ik neem het nieuws uit Europa, Azië en Noord-Amerika tot me, en laat me ervan overtuigen dat we, als we gewoon onze verantwoordelijkheid nemen door het openbare leven te vertragen of af te sluiten, op de een of andere manier de lokale gevolgen van deze wereldwijde pandemie aankunnen. En als we dat niet doen, fluistert deze angst me in, gaan we eraan.

Als New York nooit gaat slapen omdat ergens altijd wel licht brandt, dan gaat Lagos nooit slapen omdat er geen stroom is en het binnenshuis veel te warm is

Maar weet je: mijn gezin en ik wonen in Lagos, Nigeria, een bijeengepakte stad van maar 1.171 vierkante kilometer, waar, afhankelijk van wie je het vraagt, ergens tussen de 15 en 22 miljoen mensen wonen. Als New York nooit gaat slapen omdat ergens altijd wel licht brandt, dan gaat Lagos nooit slapen omdat er geen stroom is, het binnenshuis veel te warm is, en je net zo goed op stap kunt gaan als je toch al buiten bent voor wat frisse lucht.

Als je de definitie van ‘sloppenwijk’ in het woordenboek neemt – ‘een smerige en overbevolkte stadswijk waar heel arme mensen wonen’ – dan is mijn thuisstad de grootste sloppenwijk ter wereld. En op mijn continent wonen meer dan 200 miljoen mensen in zo’n slum. Ik woon in een van de betere delen van Lagos, en mijn besluit tot thuisquarantaine, zo’n twee weken geleden, kon ik nemen vanwege mijn relatieve sociaal-economische privileges. Mijn eigen social distancing zal misschien mijzelf en mijn gezin beschermen, maar voor de besmettingsgraad in mijn stad of land maakt ’t niet zoveel uit.

In Lagos is stroomuitval iets van alledag. Sommige wijken zijn niet eens aangesloten op het elektriciteitsnet, of krijgen zo onregelmatig stroom dat het op hetzelfde neerkomt. Het gevolg is dat de meeste mensen niet binnenblijven. Een groot deel van de stad is ook niet aangesloten op het waterleidingnet – een restant uit koloniale tijden – en de delen die dat wél zijn, kunnen er ook niet op rekenen dat er altijd water uit de kraan komt.

Voor water zorgen is zwaar en duur, dus veel mensen zullen geen prioriteit geven aan regelmatig handen wassen. Het openbaar vervoer bestaat grotendeels uit privévoertuigen waar dicht op elkaar zitten onvermijdelijk is. We zitten schouder aan schouder in Volkswagenbusjes waar houten bankjes in zijn getimmerd, wurmen onszelf in de driewielige wagentjes (ook wel bekend als Keke NAPEP) of klemmen onze kin op de zweterige rug van bestuurders van motortaxi’s – beter bekend als okada’s.

De informele economie is cruciaal voor het voortbestaan van Lagos

Lagos is een van de grootste stedelijke economieën van dit continent, en de bloeiende informele economie is cruciaal voor haar voortbestaan. Straathandel en openluchtmarkten zitten in het weefsel van de stad. Je kunt hier in je ondergoed naar buiten gaan, om vervolgens volledig gekleed op je bestemming aan te komen, grappen we vaak. Straatventers, openluchtmanicures, afvalverzamelaars, vulcanisers, voedselverkopers, agbo- en ogogoro- brouwers, Baba Ijebu-venters, dragers, kappers en daklozen die de bruggen en stoepen vegen: allemaal spelen ze een essentiële rol in het functioneren van deze stad. Al deze mensen werken op straat en zijn voor hun inkomen afhankelijk van het openbare leven, dat vrijwel non-stop doorgaat.

Het levensonderhoud in Lagos is duur: huizenbezit is een uitzondering. De meerderheid van de huurders woont boven op elkaar, in een persoonlijke nabijheid die die van het openbare leven weerspiegelt. Het verkeer, of het nu om voetgangers of voertuigen gaat, ziet er vaak uit als een golvende massa waarvan de losse delen niet uit elkaar te houden zijn. Op dezelfde manier zitten de voortuinen en veranda’s van het gemiddelde Lagosiaanse huurhuis steevast vol met mensen, spullen, winkeltjes, en, afhankelijk van het tijdstip, talloze blote kindertjes die in grote teilen worden geschrobd.

In mijn stad gaan smerige briefjes papiergeld de hele dag door van hand tot hand

In mijn stad gaan smerige briefjes papiergeld de hele dag door van hand tot hand. In het openbaar vervoer zweten mensen op elkaar. In arme buurten zie je overal gemeenschappelijke wc’s, keukens en badkamers, die soms door wel veertig mensen worden gebruikt. In de allerarmste wijken bestaan überhaupt geen sanitaire voorzieningen omdat er stromend water noch riolering is. In zogeheten Face Me I Face You–appartementen, een van de populairste types huurhuizen in Lagos, wonen vaak meerdere generaties van één familie in een kamertje van zo’n 7,5 vierkante meter.

Als social distancing onbetaalbaar is

Dat brengt me op een fundamentele waarheid: zelfs al zouden we het wíllen, dan hebben we hier simpelweg de ruimte niet om afstand van elkaar te houden. En de meesten van ons wíllen het waarschijnlijk niet eens.

Niet omdat we denken dat het coronavirus geen wezenlijke bedreiging vormt (al zijn er ook die dat denken), maar omdat er veel reëlere en directere gevaren zijn dan een luchtwegaandoening die tot dusver alleen oude mensen het leven heeft gekost, op plekken die de meesten van ons alleen van tv kennen. Het idee van afstand houden is ons niet alleen vreemd, het is hier om sociale en economische redenen simpelweg onmogelijk. Steden als Lagos kunnen alleen voortbestaan door het soort menselijke interactie dat de noordelijke helft van de planeet op dit moment probeert te ontmoedigen, of zelfs verbiedt.

In Lagos moeten ongeveer zes miljoen mensen leven van het geld dat ze dezelfde dag verdienen

Social distancing als middel om het virus te beheersen gaat uit van dingen die niet opgaan voor Lagos en veel andere steden in heel Afrika. Op de eerste plaats moeten mensen in staat zijn een tijdlang minder, of zelfs helemaal niet te werken, zonder dat dat meteen rampzalige gevolgen heeft.

In Lagos moeten ongeveer zes miljoen mensen leven van het geld dat ze dezelfde dag verdienen. Miljoenen gezinnen kunnen doorgaans pas boodschappen doen of koken als de primaire kostwinner van zijn werk thuiskomt. Voor deze mensen is het idee dat ze misschien een tot dusver onbekende ziekte krijgen een stuk minder bedreigend dan het besef dat ze slechts een etmaal verwijderd zijn van een leeg bord.

Erger nog: het merendeel van de Lagosianen die zich een lange periode zonder werk niet kunnen veroorloven, moet al leven met de permanente dreiging van dood en geweld. Nigeria is sinds 1999 weer een democratisch land, en sindsdien voert de overheid een steeds agressiever anti-armoedebeleid, met desastreuze gevolgen.

Straatverkopers, okala-bestuurders en sekswerkers worden tijdens hun werk regelmatig lastiggevallen of mishandeld door agenten, maar hun economische nood is zo hoog dat ze die gevaren voor lief nemen. Als het risico om verkracht of gemarteld te worden mensen er al niet van weerhoudt elke dag hun huis te verlaten om een beetje geld te verdienen, dan zal de uitbraak van een nieuw coronavirus dat al helemaal niet doen.

Daarbovenop is de gezondheidszorg in Nigeria zo gebrekkig dat de besmettingsgraad er vrijwel niet toe doet. Bij ‘flattening the curve’ gaan we ervan uit dat het zorgstelsel het verschil kan maken zolang het systeem niet overspoeld wordt door te veel zieken tegelijkertijd. Maar in Nigeria maakt het niks uit of we in één keer 20.000 patiënten krijgen of dat ze verspreid worden over een paar maanden: met minder dan vijfhonderd beademingsapparaten^* op een bevolking van 200 miljoen is ons zorgstelsel simpelweg totaal niet toegerust op een pandemie.

Een Afrikaanse oplossing voor een mondiaal probleem

Twee weken na het eerste officiële coronageval in Lagos kondigden artsen in Abuja aan dat ze gingen staken omdat hun salaris al een tijdje niet was betaald. De mensen hier staan sowieso wantrouwig ten opzichte van ziekenhuizen, vanwege de vele vermijdbare sterfgevallen als gevolg van een acuut gebrek aan apparatuur of goed opgeleid personeel. Wie ziek wordt, zoekt het vaak in zelfzorg of plantaardige middelen, en de meeste mensen met ernstige ziektes als malaria, tyfus of een bacteriële infectie, kiezen ervoor om die thuis te behandelen.

Waarschijnlijk zal ook bij deze uitbraak het sociale verwachtingspatroon in werking treden dat vrouwelijke familieleden voor de zieken en stervenden moeten zorgen. Daardoor zullen op korte termijn vooral meisjes en vrouwen het risico lopen op infectie. Toch: omdat 80 procent van de coronapatiënten slechts milde klachten krijgt,^* zullen veel Nigerianen de ziekte doorstaan als een van de vele tegenslagen waar ze nu eenmaal doorheen moeten, voordat alles weer normaal wordt.

Nigerianen hebben al generaties lang een soort buffer die – met wisselend succes – steunt op het culturele idee dat je familie voor je zorgt in tijden van crisis. De mensen die het beter hebben getroffen dragen vaak bij aan huur, schoolgeld en medische zorg van dierbaren die daar geen geld voor hebben. Het is gebruikelijk dat mensen soms jarenlang (verre) familieleden en vrienden in huis nemen, soms zelfs de hele kindertijd. Zo vangen we het tekortschieten van de overheid op, doordat we samen geleerd hebben zorg te dragen voor de mensen om ons heen.

Social distancing miskent een Afrikaanse werkelijkheid: in moeilijke tijden zoeken mensen elkaar op

Ja, social distancing is een werkbare manier om het nieuwe coronavirus in te dammen. Maar het is een oplossing die een werkelijkheid miskent die je in heel Afrika vindt: mensen doorstaan moeilijke tijden door elkaar op te zoeken en in gemeenschap voor elkaar te zorgen, niet door zich af te zonderen.

De Wereldgezondheidsorganisatie promoot social distancing als dé reactie op deze pandemie, maar vergeet dat er veel plekken op de wereld zijn waar deze ene oplossing niet volstaat – of zelfs gevaarlijk is. Misschien had het Afrikaanse continent ooit de kans om aan deze pandemie te ontsnappen, maar daarvoor is het nu te laat. Er staat ons een crisis van ongekende proporties te wachten – op sociaal, economisch en gezondheidsgebied.

Het is tijd dat wij Afrikanen gaan nadenken over oplossingen die niet gebaseerd zijn op de legitieme angsten van andere landen, maar op onze eigen werkelijkheid.

Dit artikel is uit het Engels vertaald door Hans Pieter van Stein Callenfels.

Meer lezen?