De coronapandemie is waarschijnlijk de ernstigste gezondheidscrisis sinds de Spaanse griep begin vorige eeuw. En wat we nu ook al weten is dat ons daarna een economische recessie staat te wachten. 

Schattingen lopen nog erg uiteen, maar het dat de Nederlandse economie tussen de 1,2 en 7,7 procent kan krimpen. Om het even in perspectief te plaatsen: in ‘crisisjaar’ 2009 bedroeg de krimp 3,7 procent. 

Om de schade te beperken is het essentieel dat Europese landen elkaar helpen tijdens deze crisis, maar de eerste signalen zijn niet bemoedigend. Het coronacrisisberaad mislukte vorige week op een haar na.  

Niemand, zo blijkt, heeft zin om elkaars crisis te betalen. 

Italiaanse en Spaanse politici willen nu al toegang tot een van 410 miljard euro. Dit fonds wordt door alle landen van Europa gefinancierd, maar alleen de landen die economisch zwakker staan zullen er waarschijnlijk gebruik van maken. Dat betekent dat Nederland aan de crisis in het zuiden.

Pas donderdagavond laat na een videocall van zes uur stemde premier Mark Rutte, de grootste dwarsligger, eindelijk in met de inzet van het noodfonds. Tegen die tijd was de sfeer al zo verziekt dat de Portugese premier António Costa het gedrag van Nederland ‘walgelijk’ en ‘wreed’ had genoemd. 

Een Italiaanse diplomaat had het zelfs over een ‘Nederlandse middelvinger naar het zuiden’.

Er ontstaat druk om klimaatbeleid te laten varen

Als correspondent Klimaateconomie vraag ik me ondertussen af hoe het straks met de ambitieuze klimaatplannen van Nederland en de EU verdergaat. 

Wie zit straks nog te wachten op de Green Deal, het pakket maatregelen voor een uitstootvrij Europa in 2050, als duizenden mensen geen werk meer hebben en het coronavirus elk moment weer kan oplaaien?

Ook op dit vlak zijn de tekenen niet goed. 

Het Nederlandse kabinet om zijn klimaatplannen voorlopig uit te stellen. ‘Veel mensen, ook wij, hebben nu iets anders te doen’, zei minister Wiebes vorige week. Het is nog onduidelijk tot wanneer deze opschorting zal duren. 

President van de Commissie Ursula von der Leyen het EU-budget voor 2021-2027 wordt herzien. 

Wat dit precies betekent voor de klimaatplannen is nog niet duidelijk. 25 procent van het budget was gereserveerd voor klimaatprojecten, maar er was in de plannen geen rekening gehouden met een pandemische virusuitbraak. 

Een vertegenwoordiger van de Commissie die anoniem wil blijven zei tegen mij dat de EU doorwerkt aan de Green Deal, maar kon me nog niet vertellen of dit tot bezuinigingen zou leiden. Tegenstanders van de ambitieuze klimaatagenda zullen naar alle waarschijnlijkheid de druk flink op gaan voeren om de plannen in de ijskast te zetten. 

Als EU-landen al nauwelijks tot een overeenkomst kunnen komen over één noodfonds, hoe gaan ze het dan eens worden over peperdure klimaatplannen?

Europarlementariër Derk Jan Eppink van het FvD verweet de Commissie al dat ze de coronacrisis liet verslonzen omdat ze te druk was geweest met het klimaat. 

Het is nog te vroeg om te speculeren wat de gevolgen van covid-19 zijn voor de klimaatplannen, maar als EU-landen nu al nauwelijks tot een overeenkomst kunnen komen over één noodfonds, hoeveel kans is er dan dat ze het straks eens worden over de peperdure Europese klimaatplannen die ze voor een belangrijk deel moeten gaan En o ja, waarschijnlijk tijdens een recessie. 

Toch gaf iets me hoop deze week. 

De ECB zet de geldkraan nog wijder open

Ook de Europese Centrale Bank (ECB) presenteerde vorige week namelijk een noodprogramma, het (PEPP). De ECB lanceerde dit pakket van 750 miljard euro omdat de rente op van met name Italië de lucht in schoot. 

Dat gebeurde omdat beleggers de kans groter schatten dat landen, met name Italië, hun schulden niet meer zouden kunnen betalen. 

De ECB geeft met PEPP een garantie dat het alle schulden opkoopt van landen die nu extra geld nodig hebben, wat de rente weer omlaag bracht. zien PEPP als het machtigste wapen tegen de coronacrisis. 

Een noodpakket lijkt misschien niet zo bijzonder. De ECB pompt al sinds 2015 geld in de economie – de teller staat nu op zo’n 2,6 biljoen euro, maar tot nu toe kocht de bank nooit meer dan een derde van alle schuldpapieren van een land op. Onder het nieuwe PEPP overweegt de bank die limieten overboord te gooien, zodat de bank de complete schuld van een land kan opkopen. 

Concreet betekent het dat de ECB in dat geval het crisisbeleid van overheden betaalt. 

Als een EU-land besluit om zzp’ers een te geven, of als het de omzet wil vergoeden van alle ondernemers in het land, dan kan elk land tegen dezelfde voorwaarden geld lenen. De ingreep van de ECB haalt de politieke angel uit de crisis, omdat alle Europese landen toegang krijgen tot dezelfde noodfinanciering zonder daarvoor goedkeuring nodig te hebben van andere

De angst van noordelijke eurolanden, met name Nederland en Duitsland, is dat juist de landen die nu al hoge schulden hebben hierdoor straks met nóg meer leningen zitten die ze niet kunnen betalen. 

Maar zoals politiek theoreticus en econoom Jens van ’t Klooster uitlegt op zijn hoeft PEPP niet tot nog hogere staatsschulden te leiden, omdat de schulden op de balans van de ECB komen te staan. 

Die kan besluiten om de schuld tot in de eeuwigheid te vervangen met nieuwe schuld van dezelfde waarde.  

In de praktijk komt het erop neer dat Europese landen zelf geen schuld opbouwen en in feite gratis geld krijgen van de ECB om zich uit deze situatie te redden.

Niet iedereen vindt het een goed idee

Vooral Klaas Knot en Jens Weidmann, de Nederlandse en Duitse centrale bankiers, hadden in eerste instantie bezwaren tegen PEPP. 

Knot zaterdag in NRC nog voor hyperinflatie. Als de ECB enorme hoeveelheden geld in de economie pompt waardoor landen ineens veel meer gaan uitgeven, kan dat resulteren in

Een fundamenteler bezwaar heeft met het mandaat van de Europese Centrale Bank te maken. De ECB zou in de ogen van Knot niet zelf mogen bepalen hoeveel geld een land krijgt. Dat zou te allen tijden een politieke beslissing moeten zijn. 

Ik ben het daarmee eens. De ECB is geen democratisch orgaan, en het zou veel beter zijn als landen namens hun bevolking op democratische wijze de klap van deze crisis in goed overleg én gezamenlijk zouden dragen.

Maar telkens als er een crisis uitbreekt, vechten de Europese landen elkaar de tent uit over geld.

PEPP is een poging om uit die politieke impasse te komen. Het is een paardenmiddel om solidariteit af te dwingen van regeringen die het al dertig jaar lang alleen heel moeizaam met elkaar eens kunnen worden.  

De ECB zou in de ogen van Knot niet zelf mogen bepalen hoeveel geld een land krijgt

In de snelkookpan van deze crisis wordt afgewogen welk risico groter is: dat de ECB haar mandaat overschrijdt, dat er hyperinflatie optreedt, of dat landen inadequate crisismaatregelen nemen.  

Beleggers kwamen al gauw tot de conclusie dat de landen er zelf niet uit zouden komen, met als gevolg dat de staatsleningen in het zuiden omhoogschoten. 

Uiteindelijk gingen daarom ook Knot en Weidmann overstag en werd het voorstel met een overweldigende meerderheid door de aangenomen. Sinds vorige week donderdag is de ECB begonnen met het opkopen van schulden. De rust lijkt voorlopig wedergekeerd. 

De implicaties hiervan reiken verder dan alleen deze covid-19-crisis, want met PEPP komt de ECB in het centrum van de Europese macht te staan.

Kan een plan als PEPP ook ingezet worden voor klimaatplannen?

Het is interessant om PEPP te bekijken in de context van de klimaatcrisis. Want het ontbreekt de ambitieuze Europese klimaatplannen aan dezelfde twee dingen: geld en solidariteit tussen de eurolanden. 

Onlangs becijferde de Commissie dat het klimaatbeleid de komende tien jaar zeker 3 biljoen euro gaat kosten. Dat is 3.000 miljard. Regeringen geven nog geen fractie van dat geld uit aan klimaatprojecten, en de EU zelf heeft maar een klein budget. 

Dus wie gaat dat betalen? 

Gaat Nederland meebetalen aan Italiaanse treinen? Komt er een vergoeding voor de afbraak van Poolse bruinkoolfabrieken? Tot nu toe is van dit soort solidariteit nog heel weinig

PEPP laat zien dat een crisis niet betaald hoeft te worden belastinggeld

PEPP laat zien dat een crisis niet betaald hoeft te worden met maar dat landen ook op een andere manier aan geld kunnen komen. De ECB kan het financieren, en het vereist niet veel fantasie om te zien dat de bank in theorie ook een fonds kan aanleggen voor de klimaattransitie. 

Ik sprak daarover onlangs met de econoom Dirk Ehnts, die meeschreef aan een alternatieve van de progressieve denktank DiEM25. Hij is een van de prominente economen die vindt dat de landen de klimaattransitie moeten financieren door op grote schaal groene obligaties uit te geven, die dan vervolgens gekocht kunnen worden door de ECB. 

De ECB zou garant staan voor 1,2 biljoen euro, wat de rente voor klimaatleningen over een lange periode op een extreem laag niveau zou vastleggen. Per inwoner komt dat neer op zo’n 2.000 euro, wat verspreid over tien jaar neerkomt op zo’n 5 procent van het totale bbp van Europa. Het is een conservatieve schatting van wat de klimaattransitie de komende tien jaar ongeveer moet gaan kosten.

Geen gesteggel over Poolse, Nederlandse en Italiaanse belastingcentjes, maar gewoon een grote zak met heel noodzakelijke klimaateuro’s waarmee het klimaatprogramma betaald kan worden. Dat zet zoden aan de dijk. 

Tot niet zo lang geleden waren dit soort plannen puur theoretisch, maar met PEPP wordt er een juridische, politieke en economische infrastructuur aangelegd waardoor zo’n scenario niet meer zo vergezocht lijkt. 

Dit levert nieuwe vragen op waar we over moeten nadenken: willen we een bank zo veel macht geven; wat zijn de risico’s en hoe kunnen we die zo goed mogelijk beperken? Daarover praat ik volgende week verder met Dirk Ehnts. En ik nodig jullie uit om onder dit stuk jullie mening te geven. 

Ik zie in elk geval één heel groot voordeel.  

De negentien EU-ministers van Financiën van de eurogroep hoeven straks, als het coronavirus is weggetrokken, niet meer zitten ruziën of er wel genoeg geld is om de planeet te redden. PEPP laat zien dat de beschikbaarheid van geld het minste van onze problemen is.

Meer lezen?

Geld is het probleem niet bij de energietransitie. Maar waar moet het heen? Tientallen reacties kreeg ik op mijn plannen om in kaart te brengen hoe we de energietransitie gaan betalen. Het bracht me ook op een volgende vraag: geld is het probleem niet, maar waar moet het heen? Wat zijn duurzame projecten? En welke rol gaat de nieuwe klimaatwet van de EU spelen? Lees mijn verhaal hier terug