Hoe de pandemie invloed heeft op oorlog én vrede

In nog geen vier maanden tijd wist een onbekend virus vanuit een Chinese dierenmarkt uit te groeien tot een dodelijke bedreiging die zelfs de sterkste landen ter wereld lam legt. Tienduizenden mensen kwamen te overlijden, de gezondheid van miljoenen anderen wordt bedreigd, samenlevingen zetten zich schrap voor wat gaat komen, zelfs de machtspositie van mogendheden als de VS en China wordt serieus getest.

VN-baas António Guterres riep op tot wereldwijd staakt-het-vuren zodat alle aandacht kon worden gericht op het bestrijden van het virus. Een mooi idee, maar daar bleef het ook bij. De afgelopen week escaleerde de oorlog in Libië, liet IS weten de coronacrisis aan te grijpen om zijn tegenstanders te verzwakken en bleek uit gelekte documenten die in handen kwamen van The New York Times dat de VS zich voorbereidt op een allesvernietigende aanval op pro-Iraanse milities in Irak. De virusuitbraak in Iran zou door hoge Amerikaanse functionarissen worden gezien als een uitgelezen kans om toe te slaan.

Waar en wanneer het virus het hardst toe zal slaan is nog onduidelijk, en hoe economische, sociale en politieke ontwikkelingen samen kunnen komen om gewelddadige conflicten te stoppen, veroorzaken of verergeren, is onmogelijk te voorspellen. Maar dat de virusuitbraak en de bestrijding daarvan een enorme impact zal hebben op de veiligheidssituatie in de wereld lijkt onvermijdelijk.

De International Crisis Group, die onafhankelijk onderzoek doet naar het voorkomen en beëindigen van gewapend conflict, publiceerde een interessant rapport met zes ontwikkelingen die nu belangrijk zijn om te volgen. En dat is soms ook best positief.

Landen die nu in oorlog zijn worden het hardst geraakt

Nadat het coronavirus China dwong tientallen miljoenen mensen in hun huizen op te sluiten, de rijkste landen ter wereld tot stilstand bracht en hun zorgsystemen en economieën overweldigde, wordt gevreesd voor een derde, allesvernietigende slag: landen en plekken die al kwetsbaar zijn.

Daar ligt een overweldigende uitbraak zoals in Europa op de loer, met veel minder mogelijkheden om levens te redden. Lokale gezondheidsfunctionarissen weten dat ziekenhuizen slechts een fractie van de zieken kunnen behandelen als het virus zich verspreidt. Hun grootste zorg: overbevolkte steden, vluchtelingenkampen, afgelegen dorpen en kwetsbare bevolkingsgroepen, zoals mensen die al ziek zijn of lijden aan chronische aandoeningen. 

Het virus bedreigt in de kwetsbaarste regio's niet alleen miljoenen levens, maar het kan zich ook telkens opnieuw vanuit die regio’s blijven verspreiden

In een poging het virus buiten de deur te houden zijn grenzen (gedeeltelijk) gesloten, publieke bijeenkomsten verboden en dwingen overheden mensen binnen te blijven. Toch zijn de eerste besmettingen vastgesteld in conflictgebieden, waaronder in Afghanistan, Syrië, Gaza en Libië. Gevreesd wordt dat regio’s in Noord-Nigeria en Jemen snel zullen volgen, waar miljoenen mensen opeengepakt in armoedige kampen leven, en voor wie afstand houden of thuisblijven helemaal geen optie is.

Die zorg van de crisisgroep deelt noodhulpcoördinator van de Verenigde Naties Mark Lowcock. Tijdens de presentatie van een actieplan voor de allerarmsten op 25 maart zei hij: ‘Het is niet alleen wreed om de kwetsbaarsten aan hun lot over te laten, maar ook onverstandig.’ Het virus bedreigt er niet alleen miljoenen levens en kan voor nieuw oorlogsgeweld zorgen, maar het kan zich ook telkens opnieuw vanuit die regio’s blijven verspreiden naar de rest van de wereld.^*

Hulpverlening en vredesonderhandelingen staan onder druk 

Maatregelen, van inreisverboden en invoerrestricties tot plaatselijke lockdowns, maken het werk van hulporganisaties veel moeilijker dan het al was. De Wereldgezondheidsorganisatie en internationale hulporganisaties waarschuwen dat de toevoer van hulpgoederen stokt, reismogelijkheden voor hulpverleners ernstig worden beperkt, en bestaande hulpprojecten in de problemen komen.  

Zo komen hulpgoederen voor de ruim 24 miljoen hulpbehoevende Jemenieten alleen nog na strenge controle het land in, wat tot kostbare vertraging leidt. Niet-essentiële hulpprogramma’s, zoals het invoeren van een biometrisch registratiesysteem om fraude tegen te gaan, zijn stopgezet, en belangrijke toevoerwegen naar crisisgebieden zijn afgesloten.

Een belangrijke les van de ebolacrisis in 2014 in West-Afrika is dat bestaande hulpprojecten zoveel mogelijk moeten blijven doorgaan om dodelijke neveneffecten van de maatregelen te voorkomen. Daar stierven uiteindelijk meer mensen aan andere ziektes, die voorkomen hadden kunnen worden, dan aan ebola, waarschuwde Jeremy Konyndyk van het Center for Global Development, tijdens een online paneldiscussie georganiseerd door The New Humanitarian.

Toch dreigt zo’n scenario opnieuw. Zo wordt de levering van pesticiden en apparatuur om een allesvernietigende sprinkhanenplaag in Oost-Afrika te bestrijden ernstig bemoeilijkt, waardoor de verzendkosten nu al verdrievoudigden.^* Hulpverleners vrezen dat de plaag in april twintig keer zo groot zal zijn, wanneer ook een piek in het aantal coronapatiënten wordt verwacht. Ze maken zich zorgen over de stabiliteit in de regio wanneer competitie om voedsel extreme vormen aan zal nemen.

Ook VN-vredesmissies, die de stabiliteit in crisisgebieden juist moeten garanderen, ondervinden hinder van de maatregelen. In maart droeg het secretariaat van de VN negen staten, waaronder de zwaar door het virus getroffen landen China en Italië, op om het verversen van troepen die onderdeel zijn van VN-vredesmissies voor minimaal drie maanden uit te stellen. En dat terwijl bescherming soms hard nodig is. Vorig jaar vonden er ruim driehonderd aanvallen plaats op gezondheidsmedewerkers die een ebola-uitbraak bestreden in het oosten van Congo, ondanks bescherming van blauwhelmen.

De Afghaanse regering en de taliban kwamen de technische details voor een gevangenenruil overeen via een Skype-conferentie

Reisbeperkingen beginnen ook de internationale bemiddelingspogingen te drukken. VN-vertegenwoordigers komen het Midden-Oosten vanwege het sluiten van vliegvelden niet meer in. Onderhandelingen over een staakt-het-vuren in Libië hebben voor Europese leiders even geen hoge prioriteit. Diplomaten die escalatie van geweld in Noord-Jemen proberen te voorkomen, en daarvoor tijd en energie van hooggeplaatste Amerikaanse en Saoedische ambtenaren nodig hebben, kregen te horen dat de bijeenkomsten zijn afgelast.

Toch hoeven de maatregelen niet per se slecht uit te pakken. Minder mensen die betrokken zijn bij vredesonderhandelingen kan ook leiden tot meer serieuze gesprekken, stelt de International Crisis Group. En ook krijgsheren en legerleiders blijken soms best flexibel. De Afghaanse regering en de taliban kwamen op 22 maart de technische details voor een gevangenenruil overeen via een door de VS en Qatar opgezette Skype-conferentie, tweette de Amerikaanse topdiplomaat Zalmay Khalilzad.

In landen waar geen oorlog heerst neemt de kans op conflict toe

Ook in landen waar broze vrede heerst breken onzekere tijden aan. Het afgelopen jaar vonden overal ter wereld massaprotesten plaats die in de kern gingen om economisch onrecht. Van Frankrijk tot Irak, van Libanon tot Chili riepen burgers op tot verandering.

Die protesten zijn vanwege besmettingsgevaar inmiddels grotendeels gestopt, maar het ongemak is niet verdwenen, signaleerde de crisisgroep eerder dit jaar.^* Ze vreest dat die onvrede zal toenemen naarmate de maatregelen om corona in te dammen de levens van gewone mensen harder raken. Een wereldwijde recessie ligt op de loer, met alle economische en sociale gevolgen van dien.

Vooral in landen waar veel mensen afhankelijk zijn van dagloon om hun gezinnen te voeden kunnen wanhoop en onrust snel toenemen. Onvrede over de manier waarop de coronacrisis wordt aangepakt kan voor spanning zorgen tussen burgers en de autoriteiten, maar ook tussen verschillende bevolkingsgroepen.

In Oekraïne werd al een bus aangevallen met evacués uit de Chinese stad Wuhan, als reactie op een bericht dat sommigen nog ziek zouden zijn. In Peru werden honderden mensen opgepakt die zich niet aan de quarantaine hielden, wat leidde tot botsingen tussen politie en burgers.

Hulpverleners vrezen dat vluchtelingen aan hun lot zullen worden overgelaten als overheden moeten kiezen tussen het helpen van de eigen bevolking of buitenstaanders. Wanneer het coronavirus uitbreekt in de overvolle vluchtelingenkampen in Bangladesh, waar meer dan een miljoen gevluchte Rohingya uit Myanmar wonen, kan dat een gewelddadige reactie teweegbrengen van Bengalen die in de omliggende gebieden wonen en het langdurige verblijf van de vluchtelingen nu al zat zijn, waarschuwen ze.

Wereldwijd maken politieke leiders misbruik van de situatie

Tegen de achtergrond van sociale onrust ontstaat ruimte voor politieke leiders om corona te gebruiken voor politiek gewin. Over de hele wereld gebruiken heersers de pandemie als excuus om meer macht te grijpen, signaleert de International Crisis Group.

In Hongarije schortte premier Viktor Orbán het parlement voor onbepaalde tijd op en riskeren journalisten die onwelgevallige berichten over het virus schrijven vijf jaar gevangenisstraf. In Israël kondigde premier Netanyahu een serie vergaande maatregelen aan, waaronder het volgen van telefoons van burgers om mogelijke besmettingen in kaart te brengen.

Ook journalisten in Midden- en Zuidoost-Europa maken zich zorgen over preventieve maatregelen die privacy verder onder druk zetten en willekeurige arrestaties mogelijk maken. Egypte gebruikte de crisis om westerse journalisten die verslag deden van de coronacrisis het land uit te zetten, terwijl China enkele bekende Amerikaanse journalisten naar huis stuurde. 

In tijden van crisis accepteren mensen vrijheidsbeperkende maatregelen, terwijl niemand weet of machthebbers hun bevoegdheden weer zullen afstaan

In Azerbeidzjan stelde de president tijdens een landelijke toespraak hard op te treden tegen de oppositie omdat ze de coronacrisis zouden misbruiken om het land te vernietigen. En in Bolivia werden de verkiezingen voor onbepaalde tijd uitgesteld door de interim-president die eind vorig jaar aan de macht kwam na wat veel weg heeft van een militaire coup. 

The Atlantic-journalist Anne Applebaum telt alle maatregelen bij elkaar op en komt tot een alarmerende conclusie: in tijden van crisis accepteren mensen vrijheidsbeperkende maatregelen veel te gemakkelijk, terwijl niemand weet of machthebbers hun bevoegdheden na de epidemie zomaar weer zullen afstaan.

De coronacrisis is een test voor de mondiale machtsverhoudingen

De aanpak van de crisis vormt een serieuze test voor de manier waarop liberale en totalitaire staten omgaan met de crisis. 

China laat zich steeds meer zien als wereldmacht, en lijkt de crisis aan te grijpen om zich te laten gelden. Nadat het aanvankelijk belangrijke informatie over de virusuitbraak achterhield, te laat reageerde, en probeerde de VS de schuld te geven van het verspreiden van het virus, probeert het land nu zijn invloed op andere landen te vergroten via humanitaire hulp, signaleert de International Crisis Group. 

De Chinese miljardair en Alibaba-oprichter Jack Ma maakte op 16 maart bekend dat zijn bedrijf 20.000 testkits, 100.000 maskers en duizenden beschermingspakken zou sturen naar alle 54 landen op het Afrikaanse continent. Dat soort Chinese hulpacties vinden overal ter wereld plaats. Zelfs in de Iraakse hoofdstad Bagdad openden Chinese gezondheidsexperts een testlab voor corona. 

De VS zijn intussen – anders dan bij eerdere mondiale crises – opvallend afwezig op het wereldtoneel. Terwijl media uitvoerig berichtten over Chinese vliegtuigen vol hulpgoederen die landden in Italië, vlogen Amerikaanse toestellen in stilte een half miljoen in Italië gemaakte testonderdelen het land uit om de eigen onvoorbereide gezondheidscentra te voorzien, en hing president Donald Trump aan de lijn met de Zuid-Koreaanse president Moon Jae-in om hem over te halen snel testkits te sturen.  

China’s schijnbaar onbaatzuchtige optreden is ook merkbaar in Europa. Zo bekritiseerde de Servische president Aleksandar Vučić het gebrek aan steun van de EU, om te benadrukken dat ‘al mijn persoonlijke hoop is gericht op China en hun president’.^* Terwijl Europa in feite meer doet dan China, zei onderzoekster Marina Rudyak tegen EenVandaag. ‘Maar dat is niet zo zichtbaar.’ 

Binnen de EU lopen de onderlinge spanningen op. Premier Ruttes weigering om het noodfonds van de EU in te zetten om landen die zwaar worden getroffen door de coronacrisis te helpen leverde felle kritiek op van onder andere Italië en Spanje. De Franse staatssecretaris voor Europese Zaken, Amélie de Montchalin, benadrukte afgelopen zondag dat de reactie op de coronacrisis zal bepalen hoe geloofwaardig de Europese Unie nog is.

Deze crisis biedt ook kansen

Hoewel de sociale en politieke spanningen onvermijdelijk zullen toenemen, zijn er ook punten van hoop, benadrukken de onderzoekers. Zo creëert de virusuitbraak voor rivalen de mogelijkheid om elkaar te helpen. De Verenigde Arabische Emiraten vlogen bijvoorbeeld hulpgoederen met een gewicht van dertig ton naar regionale rivaal Iran. Trump bood hulp aan Noord-Korea aan, wat tot een bedankje leidde uit Pyongyang. Rusland stuurde hulp naar Italië, wat net als de eerdere voorbeelden niet los is te zien van een geopolitiek steekspel, maar ook gewoon hard nodig was.

Ondanks het sluiten van de grenzen heeft de Colombiaanse overheid voor het eerst sinds een jaar weer contact met regeringsleiders in buurland Venezuela. In de Filipijnen kwam president Rodrigo Duterte tot een staakt-het-vuren van een maand met de rebellen van de communistische New People’s Army. En zo zijn er duizenden, zo niet miljoenen veel kleinere, persoonlijke voorbeelden van mensen en landen die elkaar in tijd van nood helpen.

Dit zijn natuurlijk kleine stappen, maar de crisis is nog jong. Academisch onderzoek laat zien dat rivaliserende partijen in tijden van natuurrampen vaak overeenkomen geen of minder geweld te gebruiken. Dat zijn onverwachte wendingen, op een uitzonderlijk moment. En precies dat soort afwijkende momenten kunnen het verloop van de geschiedenis blijvend veranderen. 

Die onzekerheid biedt ook hoop voor wie dat kan of wil zien. Want ook voor dit virus geldt: de enige succesvolle manier om het te bestrijden, is elkaar te helpen, en verder te kijken dan de eigen grenzen en belangen. Want in een wereld van ieder voor zich voelt het virus zich het meeste thuis.

Meer lezen of luisteren?