Met deze tech willen landen wereldwijd de virusuitbraak (en onze vrijheid) beperken

Over de hele wereld zitten landen met hetzelfde dilemma: te vroeg de teugels laten vieren en het dodental door corona schiet omhoog. De gezondheidszorg komt onder grote druk te staan. Te langzaam handelen en de economische gevolgen zijn rampzalig.

Terwijl we wachten op een vaccin, kan surveillancetechnologie helpen de verspreiding van het virus te onderdrukken maar toch lockdowns te versoepelen. Verschillende soorten apps worden daarom nu met spoed ontwikkeld: apps voor het traceren met wie je in contact bent geweest, voor elektronische quarantainehandhaving en voor gezondheidsmonitoring op afstand. 

De voordelen liggen voor de hand: de status quo is onhoudbaar en een groot deel van deze technologie bestaat al, ze hoeft alleen maar te worden aangepast aan een nieuwe situatie.

Maar er zijn ook nadelen. Willen we dat hele bevolkingsgroepen onder permanente surveillance staan? Dat is op zich een belangrijke vraag. Maar het gebruik van surveillancetechnologieën heeft gevolgen die veel verder gaan dan privacy alleen. 

We moeten ook alert zijn op discriminatie. Er zijn nu eenmaal groepen mensen, denk aan zorgpersoneel of supermarktmedewerkers, die meer risicovol werk doen of minder levensruimte hebben. Apps en andere technologie maken echter geen onderscheid: een risico is een risico en zal dus blind adviseren om reisbeweging of werk te beperken. 

Bestaande ongelijkheden kunnen versterkt worden, zeker als dit soort technologie vergaande, maar niet transparante beslissingen stuurt

Met andere woorden: bestaande ongelijkheden kunnen versterkt worden, zeker als dit soort technologie vergaande, maar niet transparante beslissingen stuurt. Hebben burgers het recht het ‘oordeel’ of ‘advies’ van technologie in twijfel te trekken? Kunnen ze nagaan of de beslissingen die op basis van de apps worden genomen eerlijk zijn? Dat heeft niet direct met privacy te maken, maar met rechtvaardigheid.

Een andere grote vraag is wat er gebeurt als de pandemie eenmaal voorbij is. Zullen deze bewakingsmaatregelen dan worden ingetrokken?

En dan is er nog de vraag: werken deze technologieën wel?

Om deze redenen zijn wij – journalisten Dimitri Tokmetzis en Morgan Meaker – een langetermijnproject gestart, op De Correspondent en The Correspondent, om het gebruik van bewakingstechnologieën wereldwijd in kaart te brengen. We gaan na hoe ze worden gebruikt en, in sommige gevallen, misbruikt. Met de hulp van onze lezers, andere journalisten en deskundigen zullen we de technologieën, de betrokken organisaties en bedrijven onder de loep nemen en onderzoeken of deze maatregelen effectief zijn.

We beginnen met een overzicht van de bewakingstechnologieën die verschillende landen inzetten. Dit is een doorlopend proces. Als we iets belangrijks over het hoofd hebben gezien, vertel het ons dan – help ons de coronasurveillance over de hele wereld te volgen.

Doel: Vroegtijdig opsporen wie er besmet zijn en voorkomen dat die het virus verspreiden.

Contact tracing is een belangrijk instrument om ziekte-uitbraken te onderdrukken. Traditioneel is dit proces analoog. Een gezondheidswerker interviewt iemand die positief is getest op een besmettelijke ziekte en vraagt diegene met wie die in contact is geweest in de periode dat hij of zij mogelijk besmettelijk was. Die mensen kunnen zich dan laten testen, in quarantaine gaan of een behandeling zoeken, zodat de ziekte niet verder verspreidt. 

Maar het geheugen van mensen is vaak onbetrouwbaar en ze kennen niet iedereen die ze hebben ontmoet – de caissière bij de supermarkt bijvoorbeeld, of de medepassagier in de bus. Daarom hebben sommige landen, zoals Zuid-Korea, legers van ‘ziektedetectives’ in dienst, die creditcardgegevens of reserveringslijsten van restaurants kunnen opvragen om erachter te komen wie er misschien besmet is. Andere landen automatiseren dit proces door apps voor het traceren van contacten in te voeren – of zijn dit van plan, zoals Nederland. 

De Argentijnse app CoTrack volgt de locaties van gebruikers via de gps-chip in hun smartphone. Als een gebruiker aangeeft geïnfecteerd te zijn, kan de app andere gebruikers die de afgelopen weken in de buurt zijn geweest op de hoogte brengen dat zij een risico lopen. 

Singapore heeft een vergelijkbare app, TraceTogether, die gebruikmaakt van bluetooth. Als twee mensen ten minste dertig minuten binnen twee meter van elkaar zijn, wisselen hun smartphones een unieke code uit, die 21 dagen wordt opgeslagen. Daarmee wordt het mogelijk contacten tot drie weken terug op te sporen.

Deze apps beloven nieuwe corona-uitbraken op te sporen en te onderdrukken, zodat overheden lockdownbeperkingen kunnen versoepelen. Maar onduidelijk blijft of deze technologie wel effectief is. In Singapore downloadde slechts één op de zes inwoners de app.^* Gps werkt vaak niet goed niet in gebouwen en bluetooth-apps kunnen ook door muren heen codes uitwisselen.

Op Lawfare geeft onderzoeker Susan Landau aan waarom het zo belangrijk is om de effectiviteit van contacttraceringstechnologieën onder de loep te nemen, voordat ze de basis kunnen gaan vormen voor een nieuw wereldwijd bewakingssysteem. ‘Als een privacy- en burgerbeschermingsprogramma niet effectief is, dan is er geen reden om er verder over na te denken’, schrijft ze.^*  

Tot nu toe is de aanpak van het traceren van contacten gefragmenteerd, waarbij veel landen hun eigen apps hebben ontwikkeld of daaraan werken. Maar op 10 april kondigden^* Google en Apple aan dat ze samenwerken aan de integratie van bluetooth tracing in alle Androids en iPhones die up-to-date zijn.

De bedrijven zeggen dat ze een ‘privacyvriendelijk gedecentraliseerd systeem’ plannen: er zal geen centrale database zijn met details over wie er met wie in contact is geweest. Hiermee creëren ze een potentiële bescherming tegen het misbruik van gevoelige locatiegegevens door overijverige overheden. 

Toch biedt ook de aanpak van Google en Apple nadelen. Het traceren van contacten wordt nu deel van de besturingssystemen van onze smartphones. Dit kan leiden tot mission creep, oftewel dat surveillance die is ontworpen voor buitengewone omstandigheden, kan worden ingezet voor andere, meer politieke en alledaagse, doeleinden.

Doel: Naleving van de lockdown analyseren.

Eind maart moesten naar schatting 1,7 miljard^* mensen thuisblijven; meer dan een vijfde van de totale wereldbevolking. Wanneer een regering een lockdown oplegt, zal ze willen weten hoeveel mensen die aanwijzing opvolgen. Voor het eerst in de geschiedenis van de mensheid is het mogelijk om hele bevolkingsgroepen te volgen via de locatiegegevens van smartphones. Een overheid kan met informatie beslissen of ze de beperkingen moet aanscherpen, een avondklok moet instellen of meer politie op straat moet inzetten.

Er zijn twee manieren waarop overheden toegang kunnen krijgen tot deze gegevens. De eerste is het sluiten van overeenkomsten met lokale telecommunicatiebedrijven. Afhankelijk van het aantal zendmasten in de buurt kan tot enkele meters tot enkele honderden meters de locatie van een smartphone worden bepaald.

Geanonimiseerde locatiegegevens worden al jaren gebruikt door gemeenten om bij te houden hoe voetgangers zich in een stad bewegen.^* Maar Oostenrijkse,^* Belgische,^* Duitse^* en Italiaanse^* telecombedrijven zijn nu ook de spil in de strijd tegen het coronavirus en geven geaggregeerde, geanonimiseerde versies van ieders locatie door aan overheden. 

Het is relatief eenvoudig om met anonieme registraties iemands locatiegeschiedenis te achterhalen

Ook in noodsituaties worden dit soort gegevens gebruikt, bijvoorbeeld om hulp te verdelen in de nasleep van een aardbeving.^* Maar anonimisering van deze gegevens blijkt lastig. Uit een onderzoek^* (uit 2018) door onderzoekers van het MIT blijkt dat het relatief eenvoudig is om met anonieme registraties alsnog iemands locatiegeschiedenis te achterhalen. Daarom moeten telecombedrijven transparant zijn over het soort gegevens dat ze doorgeven, en hun methoden openbaren voor onafhankelijk onderzoek. 

Het andere middel waarmee overheden kunnen zien hoeveel mensen de lockdownbevelen volgen, zijn gps-locatiegegevens. Die worden bijvoorbeeld verzameld door Google. Dat publiceert al langer veranderingen in het aantal bezoekers in de openbare ruimte, zoals verkeersknooppunten, parken, werkplekken, apotheken en kruidenierswinkels in 131 landen. 

Deze gegevens – verzameld van mensen die Google toestemming hebben gegeven om hun locatiegeschiedenis te volgen – bieden ook in crisistijd belangrijke inzichten. Ze laten bijvoorbeeld zien hoe het parkbezoek in Australië is gehalveerd, terwijl in Afghanistan maar 12 procent minder mensen naar parken gaan.^*

Doel: Mensen aanmoedigen – of bevelen – thuis te blijven.

Eind februari werd door een Chinese krant een video^* gepubliceerd van een drone die een vrouw in de regio Binnen-Mongolië uitscheldt. ‘Ja tante, dit is de drone die tot u spreekt’, zegt een stem die uit de luidspreker van de drone komt. ‘Je moet niet rondlopen zonder een masker te dragen. Je kunt beter naar huis gaan en vergeet niet je handen te wassen.’

Deze drones, die het publiek moeten informeren en controleren, worden niet alleen in China gebruikt. In Spanje,^* Frankrijk,^* België,^* Nederland,^* Israël,^* Koeweit en de Verenigde Arabische Emiraten^* zijn ze ook opgedoken. In Albanië, waar mensen alleen met toestemming naar buiten mogen, gebruikt de politie drones om overtreders te vinden.^* In het Verenigd Koninkrijk worden mensen die te veel bij elkaar klitten met drones gewaarschuwd.^*

Drones stellen de lokale politiediensten in staat om de gebieden waarover ze kunnen waken drastisch uit te breiden. Maar tegenstanders waarschuwen voor een sluipende militarisering van het dagelijks leven: dit soort drones worden doorgaans in oorlogs- of grensgebieden ingezet.

Doel: Voorspellen hoe de uitbraak zich zal ontwikkelen. 

Er zijn verschillende manieren waarop kunstmatige intelligentie en het gebruik van voorspellende analyses, gebaseerd op Big Data, kunnen worden gebruikt om ziektes te voorspellen en te bestrijden.

De eerste is het opsporen, voorspellen en volgen van uitbraken. 

BlueDot is een Canadees bedrijf dat ongelooflijk veel data opzuigt: sociale media, online nieuwsberichten, rapporten van tientallen gezondheidsorganisaties, gegevens over vliegreizen en ander reisgedrag. Met behulp van natural language processing en andere vormen van machine learning kunnen dan vroege tekenen van uitbraken gedetecteerd worden, zoals vermeldingen op sociale media of een piek in zoekvragen naar griepverschijnselen. Volgens berichten in de media^* voorspelde BlueDot de uitbraak van covid-19 in december al, eerder dan wereldgezondheidsorganisatie WHO.

Dit soort analyses kan zeer nuttig zijn voor beleidsbeslissingen, vooral nu, in veel landen, de lockdown langzaam wordt versoepeld. Overheden hebben er wel de medewerking van bedrijven voor nodig, omdat die verreweg de meeste data bezitten die nuttig zijn voor dit deze analyses.

Ook kan kunstmatige intelligentie ingezet worden voor een effectieve inzet van middelen. Het Amerikaanse dataminingbedrijf Palantir helpt bijvoorbeeld de Britse NHS en andere nationale gezondheidsdiensten om een analytisch platform te bouwen voor de toewijzing van schaarse medische middelen, gebaseerd op prognoses van het virus en voorraden van lokale ziekenhuizen.^* Andere klanten van Palantir zijn inlichtingendiensten, immigratiediensten, politiediensten en het Wereldvoedselprogramma van de Verenigde Naties.

Tot slot kan kunstmatige intelligentie worden gebruikt voor de handhaving van de quarantaine. Rusland gebruikt gezichtsherkenning om mensen op te sporen die hun thuisisolatie overtreden.^* Ook hier spelen bedrijven een belangrijke rol. Sommige beloven slimme camerasystemen die overtreding van de afstandsregels detecteren en een alarm laten afgaan als mensen te dicht bij elkaar komen.^*

Hoewel kunstmatige intelligentie als een veelbelovende oplossing klinkt, is het nut ervan in deze uitbraak zeer beperkt. De twee grootste problemen zijn het gebrek aan gegevens en, als er gegevens zijn, de kwaliteit ervan. 

Hoewel kunstmatige intelligentie als een veelbelovende oplossing klinkt, is het nut ervan in deze uitbraak zeer beperkt

Kunstmatige intelligentie werkt alleen goed als de onderliggende modellen met voldoende goede data getraind kunnen worden. Er zijn wel gegevens beschikbaar over eerdere uitbraken, zoals SARS en zika, maar deze virussen gedroegen zich anders dan corona, dus de bestaande data en modellen zijn maar beperkt bruikbaar. Andere gegevensbronnen, zoals reisgegevens of socialmediaberichten, zijn erg rommelig en moeilijk te gebruiken in modellen. 

Om kunstmatige intelligentie in dit geval te laten werken, is veel meer data over veel meer mensen nodig, wat weer extra zorgen over de privacy met zich meebrengt. De ontwikkeling en inzet vereist vaak de hulp van grote bedrijven zoals Google, Facebook en Amazon, omdat deze de beste technische infrastructuur en de beste wetenschappelijke teams hebben.

Doel: (Potentieel) geïnfecteerde mensen thuishouden.

Om de naleving van quarantainebevelen af te dwingen, experimenteren landen met hardhandige surveillance- en intimidatietechnieken, variërend van apps tot elektronische armbanden, van ‘elektronische hekken’ tot online schaamtebestrijding.

De Indiase staat Karnataka gebruikt een app met de naam Quarantine Watch om mensen op te sporen die hij in quarantaine heeft geplaatst – ofwel omdat ze positief zijn getest op covid-19, ofwel omdat ze symptomen vertonen, ofwel omdat ze recentelijk zijn teruggekeerd van overzee. De app volgt de bewegingen van de gebruikers via gps en vraagt hen om overdag elk uur selfies in te dienen om te bewijzen dat ze het huis niet hebben verlaten.

De Poolse thuisquarantaine-app is ontworpen voor mensen die na terugkeer uit het buitenland in quarantaine gaan. De app vraagt willekeurig de hele dag om selfies, met behulp van geolocatie en gezichtsherkenning. Als gebruikers niet binnen 20 minuten reageren, krijgt de politie een seintje en kan de persoon een boete krijgen tot 1.100 euro.

Hongkong geeft polsbandjes uit aan mensen die verplicht thuis in quarantaine zijn om ervoor te zorgen dat ze niet naar buiten gaan. De polsbandjes gaan vergezeld van een verplichte smartphone-app die de locatie ervan deelt met de overheid via messaging-app WeChat of WhatsApp.

De Indiase staat Andhra Pradesh heeft de krachten gebundeld met telecomproviders om mensen op te sporen die quarantaineorders hebben ontvangen. Als een in quarantaine geplaatste persoon zich meer dan 100 meter van huis begeeft en berichtjes om terug te gaan negeert, wordt er een rapport naar de autoriteiten gestuurd.

Taiwan gebruikt een soortgelijk ‘elektronisch hek’-systeem. Als een in quarantaine geplaatste persoon zijn huis verlaat of zijn telefoon uitschakelt, waarschuwt een app de lokale politie. Singapore appt in quarantaine geplaatste personen een link die ze moeten aanklikken om hun locatie door te geven.

Nu mensen worden onderworpen aan een ongekende bewaking, is het van cruciaal belang dat de technologie achter de beslissingen transparant en effectief is

Andere overheden nemen hun toevlucht tot online naming and shaming. De Republiek Srpska, een gebied binnen Bosnië en Herzegovina, publiceerde op 23 maart de namen en woonplaatsen van de eerste dertig mensen die zich niet aan de quarantaine hielden.^*

Politieagenten in Paraguay plaatsten video’s van zichzelf op sociale media. Daarin bedreigden ze mensen die zich niet aan de quarantaine hielden met een taser, dwongen hen tot het doen van zware gymoefeningen en lieten hen ‘ik ga mijn huis niet weer uit, agent’ zeggen, terwijl ze met hun gezicht op de grond lagen.^*

Nu mensen in quarantaine worden onderworpen aan een ongekende bewaking, is het van cruciaal belang dat de technologie die wordt gebruikt om te beslissen wie er thuis blijft, transparant en effectief is. Maar de Israëli’s vermoeden dat de locatiegegevens die in hun land worden gebruikt niet helemaal juist zijn. Berichten in de lokale krant Haaretz geven aan dat bijvoorbeeld buren quarantaineorders krijgen, ook als die niet dichtbij genoeg zijn gekomen om te worden geïnfecteerd.

In China, waar in sommige steden een ‘gezondheidscode-app’ mede bepaalt wie wel en wie niet naar buiten kan, zijn soortgelijke klachten over de ondoorzichtige besluitvorming van de technologie aan de orde gesteld. ^*

Doel: Monitoring van de volksgezondheid om geïnfecteerde mensen te vinden.

Sommige landen experimenteren met gezondheidsmonitoring om infecties te vinden voordat mensen ernstig ziek worden. Zo lanceerde Peru een website voor symptoombestrijding waar burgers vragen beantwoorden, in ruil waarvoor ze een voorlopige diagnose krijgen. De website is alleen niet anoniem, omdat gebruikers wordt gevraagd hun burgerservicenummer in te vullen. 

In andere landen ontwikkelen overheden en start-ups symptoomcheck-apps die gebruikers vragen hoe ze zich voelen. Die gegevens helpen gebruikers om te beslissen wanneer ze hulp moeten zoeken, maar het helpt ook de gezondheidsautoriteiten om vroegtijdige tekenen van mogelijke uitbraken op te sporen. 

Maar landen vragen niet alleen hoe mensen zich voelen, maar zetten ook op ongekende schaal technologie in om daar achter te komen, zoals massale gezichtsherkenning en temperatuurbewaking op afstand. ‘Biometrische monitoring zou de gegevenshackingtactiek van Cambridge Analytica doen lijken op iets uit het Stenen Tijdperk’, schreef auteur Yuval Noah Harari niet voor niets in een artikel met de titel ‘The World After Coronavirus’, dat vorige maand in de Financial Times verscheen.^*

Tot nu toe richtte dit soort technologie zich vooral op het opsporen van koorts. In China is temperatuurherkenning geïntegreerd in bewakingscamera’s in luchthavens en knooppunten van het openbaar vervoer om passagiers met een hoge temperatuur op te sporen. Bij hoge meetwaarden worden reizigers uit de massa geplukt voor nader onderzoek.

Amerikaanse bedrijven beweren^* dat hun camera’s, versterkt met kunstmatige intelligentie, mensen met koorts in de menigte kunnen opsporen. De verkoop in deze markt stijgt met koortsdetectiebedrijf FLIR, dat meldt dat de wereldwijde vraag met 700 procent is gestegen.^*

Deze technologieën kunnen ook worden gebruikt op andere plaatsen waar veel mensen met elkaar in contact komen, zoals winkels, supermarkten, of op de werkvloer. Een supermarktketen in de Amerikaanse staat Georgia zet warmtebeeldcamera’s in bij de ingang van hun winkels. Medewerkers staan klaar om het winkelend publiek met een temperatuur van 38 graden of hoger te verzoeken het pand te verlaten. 

De technologie is ingrijpend, vooral omdat de effectiviteit ervan nog niet is bewezen. Uit IJslands onderzoek blijkt dat de helft van de mensen die positief op het virus worden getest, geen ziekteverschijnselen zoals koorts hebben.^*

Aangezien veel landen proberen terug te keren naar het normale leven, is surveillancetechnologie voor veel landen momenteel hét instrument om hun lockdowns te versoepelen. In Australië, bijvoorbeeld, zegt de regering dat de beperkingen pas kunnen worden verlicht als genoeg Australiërs een contact-tracing-app installeren.^*

Het valt nog te bezien of deze technologieën uiteindelijk efficiënt zullen zijn. Er zijn zeker kosten die wij nog niet kunnen zien, zoals discriminatie, onrechtvaardige profilering, mensen die door ondoorzichtige en verkeerde besluiten worden geschaad.

Daarom zullen we het scala aan bewakingstechnologieën dat wereldwijd wordt ingezet, blijven volgen. Als je wilt helpen, houdt ons dan op de hoogte van eventuele nieuwe maatregelen die je tegenkomt. Je kunt dit doen door dit formulier in te vullen.

Meer weten?