Institutioneel racisme in Nederland: wat het is, waar het zit, en wat jij eraan kunt doen

Geïnstitutionaliseerd racisme op de arbeidsmarkt

Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) deed in 2008 onderzoek om discriminatie op de arbeidsmarkt in kaart te brengen. De onderzoekers stelden 1.300 keer twee identieke cv’s op, met boven het ene een Nederlands klinkende naam en boven het andere een Turkse, Marokkaanse, Surinaamse of Antilliaanse. Wat bleek: kandidaten met namen die duidden op een niet-westerse migratieachtergrond hadden 16 procent minder kans om uitgenodigd te worden voor een sollicitatiegesprek, ondanks een volledig gelijkwaardig cv.^*

Vooral in beroepen waarin contact met klanten voorkomt, zoals de horeca en detailhandel, bleken mensen met een migratieachtergrond in het nadeel.^* De kloof in uitnodigingen tussen witte mannen en mannen met een niet-westerse migratieachtergrond, bleek vervolgens groter dan bij vrouwen.^*

De ongelijkheid schuilt in de kansen op de arbeidsmarkt: niet-Nederlandse namen worden minder vaak uitgenodigd voor een gesprek

Het verschil in bejegening door de werkgevers is zelden openlijk racistisch. Het SCP merkte op dat veruit de meeste werkgevers ‘correct handelen’ en gesprekken voeren ‘op een vriendelijke manier’. De ongelijkheid schuilt hem in de kansen: niet-Nederlandse namen worden simpelweg minder vaak uitgenodigd voor een kennismakingsgesprek.^*

In 2013 verrichte sociologe Lieselotte Blommaert vergelijkbaar onderzoek. Ze plaatste meer dan zeshonderd fictieve cv’s op twee banenwebsites. De ene helft droeg een Nederlandse naam, de andere een Arabische. De eerste cv’s kregen 60 procent meer positieve reacties van werkgevers dan de tweede.^*

Het zijn zulke onderzoeken die aantonen: de bizarre sollicitatie-‘incidenten’ die soms de media halen, zijn uitwassen van een structureel probleem. Zo solliciteerde student Jeffrey Koorndijk in 2013 bij een elektronicabedrijf in Arnhem. Hij ontving een interne mail van de firma die duidelijk niet voor zijn ogen bedoeld was. ‘Heb nog even gekeken is niks. Ten eerste een donker gekleurde (neger). En op zijn cv weinig tot geen ervaring met computers enz. Met hartelijke groet’.

De schrijver van de mail bood later zijn excuses aan. ‘Daarin stond dat het niet racistisch was en niet zo was bedoeld’, zei Koorndijk destijds tegen het AD. ‘En dat ze er al een donkere jongen hebben werken.’

Ook nadat Koorndijk aangifte had gedaan van discriminatie en de bedrijfsleider veertig uur taakstraf kreeg, sprak die laatste nog steeds van ‘een intern grapje’.^*

Geïnstitutionaliseerd racisme op de woningmarkt

In 2017 had de Iraakse expat Maysaa Munaf een appartement op het oog aan de Hoofdweg in Amsterdam. Nog voor de bezichtiging kreeg ze een bericht van de verhuurder: alleen als ze ‘op de westerse manier’ kookte, dus niet ‘urenlang met een hoop kruiden’, was ze welkom om de volgende dag een kijkje te komen nemen.

Incident? Opnieuw niet. Afwijzing van mensen met een niet-westerse migratieachtergrond op de woningmarkt gebeurt constant in Nederland. Uit een onderzoek naar particuliere woningverhuur in Utrecht bleek dat kandidaat-huurders met een niet-westerse naam in 13 procent van de gevallen ongelijk werden behandeld.^*

Een woningcorporatie in het Limburgse Hoensbroek bleek jarenlang te discrimineren bij het toewijzen van huurwoningen. Tijdens intakegesprekken verzamelden medewerkers informatie over onder meer ‘ras, uiterlijke kenmerken [en] (lichaams)geur’. Het College voor de Rechten van de Mens, een onafhankelijke toezichthouder, heeft hier meerdere voorbeelden van, onder wie een verhuurder die ‘geen donkere mensen’ in zijn pand wilde,^* en iemand die alleen interesse had in huurders ‘met een Nederlandse afkomst’.^*

Uit een steekproef van tv-programma Radar kwam vorig jaar naar voren dat negen op de tien makelaars geen bezwaar hebben als een verhuurder aangeeft zijn woning niet te willen verhuren aan Marokkanen, Turken, Polen of Bulgaren. Onderzoekers van de Radboud Universiteit merkten eind 2019 op dat de helft van de makelaars ervaring had met ‘een opdrachtgever [die] te kennen gaf niet aan een bepaalde etnische groepering of aan “arbeidsmigranten” te willen verhuren’.^*

Geïnstitutionaliseerd racisme in de medische wereld

De opvatting dat er biologische verschillen zouden zijn tussen ‘rassen’ is achterhaald en onjuist. Toch speelt ‘ras’ ook nu nog een rol in sommige medische protocollen.

Er zijn bepaalde etnische groepen die op basis van hun genetische afkomst kwetsbaarder zijn voor bepaalde aandoeningen, maar ‘ras’ is een sociaal construct; het bestaat biologisch gezien niet. Toch telt het in zeven van de tachtig richtlijnen van het Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG) en in vier van de ruim dertig richtlijnen van het Nederlands Centrum voor Jeugdgezondheid nog mee als variabele.

In een richtlijn over chronische nierschade stond tot voor kort bijvoorbeeld dat bepaalde testuitslagen met de factor 1,2 moeten worden vermenigvuldigd, omdat ‘mensen van het negroïde ras’ gemiddeld gespierder zouden zijn dan witte mensen.

Het element ‘ras’ speelt nu nog mee in richtlijnen voor onder meer hartfalen, hoofdpijn en longfunctietesten. Naast dat het taalgebruik stigmatiserend en vaag is, kunnen fouten in de richtlijn ertoe leiden dat patiënten de verkeerde diagnose krijgen.

Geïnstitutionaliseerd racisme en etnisch profileren bij de politie

Sommige vormen van institutioneel racisme zijn in kille cijfers te vangen: denk aan kansen op de woning- en arbeidsmarkt. Ander institutioneel racisme gaat om sociale omgang en ervaringen en is daardoor lastiger te kwantificeren – maar dat maakt de impact op de samenleving niet minder groot. Integendeel.

Zoals we aan het begin van dit stuk al aanstipten, zegt een derde van de Turkse en Marokkaanse Nederlanders zich racistisch bejegend te voelen door de politie. Onder Surinaamse Nederlanders is dat een kwart, bij Antilliaanse Nederlanders een vijfde, bij autochtone Nederlanders één op de vijfentwintig.^*

Het blijft niet bij gevoel: tweederde van de jongens (12 tot 23 jaar) van Marokkaanse afkomst is wel eens aangehouden op verdenking van een strafbaar feit, blijkt uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau. Bij jongens van Antilliaanse afkomst is dat de helft, tegenover slechts een kwart van de autochtone jongens.^*

Er is sprake van etnisch profileren als de politie in haar werk – of dat nu is op het gebied van opsporingen, arrestaties of interne zaken – ‘ras’, huidskleur, etniciteit, nationaliteit, taal en/of religie laat meewegen, zonder dat daar een objectieve aanleiding voor is. Denk: de zwarte rapper Typhoon die wordt aangehouden in zijn nieuwe auto omdat hij ‘niet in het profiel past’.

Volgens hoogleraar rechtssociologie Maartje van der Woude en hoogleraar criminologie Joanne van der Leun zijn er weliswaar aanwijzingen dat etnisch profileren door de politie in Nederland plaatsvindt, maar ontbreekt het nog aan betrouwbaar statistisch onderzoek.^*

Een twistpunt binnen het onderzoek dat op dit moment gedaan wordt: of je de politiepraktijk genaamd ‘abnormaliseren’ meetelt als etnisch profileren. Abnormaliseren houdt in: het aanmerken van een persoon die op basis van uiterlijke kenmerken niet in een bepaalde omgeving ‘past’. Tel je dat niet mee, dan maakt de politie zich schuldig aan etnisch profileren in 19 procent van de onderzochte gevallen. Tel je het wél mee, dan kom je uit op 47 procent.

De studies die wel zijn gedaan, richten zich meestal op de perceptie van burgers ten aanzien van etnisch profileren. Uit een onderzoek van de Europese Unie uit 2017 bleek dat circa de helft van de Nederlandse moslims van Noord-Afrikaanse en Turkse komaf het gevoel heeft dat de politie etnisch profileert bij aanhoudingen.^* En zelfs van de Amsterdamse politiefunctionarissen in burger voelde 5 procent zich etnisch geprofileerd door collega’s.^*

Zelfs sommige politiefunctionarissen hebben het gevoel dat de politie etnisch profileert

Een belangrijk probleem, constateren meerdere onderzoekers, is dat de politie etnisch profileren probeert tegen te gaan door het gedrag van individuele agenten te beïnvloeden. Terwijl etnisch profileren vaak juist plaatsvindt door de collectieve aanpak van de politie: denk aan preventief fouilleren, ‘patsercontrole’ en daderprofielen.^* Veelzeggend is dat het voormalig hoofd van de Rotterdamse politie opmerkte dat etnisch profileren bij de politie ‘niet structureel en stelselmatig’ gebeurt – alsof dat profileren keer op keer een uitzondering is op algemeen beleid.

Wel erkent de politie dat etnisch profileren ‘meer dan incidenteel voorkomt’. Jaarlijks komen via de politiewebsite en -app zo’n veertig klachten binnen met die beschuldiging. In 2018 werd slechts één klacht gegrond verklaard. ‘Vaak is een klacht met een goed gesprek opgelost’, zei de portefeuillehouder diversiteit van de politie destijds. In de ogen van korpschef Henk van Essen moet de politie ‘alert zijn en in de spiegel durven kijken’.

Maar gebeurt dat ook? Ook binnen de politie zelf komt racisme voor. Toen antropoloog Sinan Çankaya intern onderzoek deed naar etnisch profileren door agenten, kreeg hij vragen als: ‘Ben jij trouwens gescreend?’ Aan het begin van zijn veldstudie gaf een leidinggevende hem te kennen dat hij Çankaya eerst aanzag voor een ‘onguur type’, al was dat volgens hem ‘gewoon een gevoel, [z]ijn onderbuik’.

Nadat in 2015 de Arubaans-Nederlandse Mitch Henriquez omkwam als gevolg van een hardhandige arrestatie door de politie in Den Haag, besloot het korps een ‘culturele wasstraat’ op te zetten, schreef Trouw. Nieuwe agenten krijgen een cursus van twee maanden om kennis te maken met zo’n 120 verschillende culturen in de Haagse Schilderswijk.

Maar daardoor focust de politie zich in de opsporing wederom op groepen, ‘in plaats van zich te richten op individuele, specifieke en concrete daders’, zoals Çankaya schrijft. In dat laatste schuilt volgens hem de oplossing.

Geïnstitutionaliseerd racisme in het medialandschap

Ongelijkheid is de optelsom van een aantal dingen: geschiedenis, geld en beeldvorming, bijvoorbeeld. En dat beeld wordt op zijn beurt weer gevormd door representatie: wie en wat onze media domineren. Daarom is diversiteit in de media belangrijk. Maar die hebben we nauwelijks.

De meeste Nederlandse mediaredacties, ook die van De Correspondent, zijn onevenredig wit als je kijkt naar de samenstelling van onze samenleving. 95 procent van de journalisten op de negen grootste nieuwsredacties heeft een westerse achtergrond, bleek in 2018 uit een rondgang van NRC Handelsblad.

Een gebrek aan diversiteit betekent niet alleen dat je als medium perspectieven, ervaringen en gevoeligheden mist die je journalistiek rijker, breder en voor meer mensen toegankelijk, herkenbaar en relevant maken. Het betekent ook dat je over de racistische schreef kunt gaan en daar niet of nauwelijks voor door het stof hoeft te gaan.

Toen zangeres Rihanna in 2011 in het tijdschrift Jackie werd getypeerd als ‘niggabitch’ moest de verantwoordelijke journalist het veld ruimen, maar later trok de hoofdredacteur haar excuses in en achtte deze ‘niet nodig’.^*

Een artikel in NRC uit 2015 over de Amerikaanse schrijver Ta-Nehisi Coates kreeg als kop: ‘Nigger, are you crazy?’ De boekenredacteur van dienst merkte in een mailwisseling op dat, na wereldwijde ophef over de kop, ‘we wellicht de mogelijke impact op het imago van de krant hebben onderschat’.^*

Pas toen presentatrice Linda de Mol een overstap maakte naar SBS, werd de rubriek met een Chinese man in tulpenpak, die onder luid gelach onverstaanbaar Nederlandse liedjes vertolkte, uit het razend populaire tv-programma Ik hou van Holland geschrapt.^*

Ook in het aannamebeleid van redacties speelt institutioneel racisme een rol. De meeste mediabedrijven worden geleid door witte mensen, vaak mannen. En als je als redactie een bepaalde toon, stijl en wereldbeeld aanhangt, zul je daardoor onbewust blijven kiezen voor auteurs die op je lijken – bijvoorbeeld omdat je de waarde van het andere perspectief niet ziet of begrijpt.

In een rapport van emancipatie-organisatie Women Inc. over representatie uit 2017 wordt uitgelegd waarom dat een probleem is.^* ‘Beeldvorming is niet alleen bepalend voor kansen die ons geboden worden, maar ook voor kansen die we voor onszelf zien. Als je jezelf niet herkent in de norm van een witte mannelijke manager of ingenieur, dan zul je je minder snel kunnen voorstellen dat jij dat ook zou kunnen zijn. En door deze beperking van geboden kansen en perspectieven houdt stereotiepe beeldvorming sociale ongelijkheid in stand.’

Geïnstitutionaliseerd racisme in het publieke debat

Glad ijs, we gaan het even over Zwarte Piet hebben. Een discussie die begon als pleidooi om het kinderfeest leuk te maken voor álle kinderen, ontaardde in de meest symbolische en platte discussie over racisme die ons land kent.

De Verenigde Naties hebben Nederland inmiddels op de vingers getikt wegens het racistische karakter van Zwarte Piet. Ze constateerden dat Zwarte Piet ‘door veel mensen van Afrikaanse afkomst wordt ervaren als een overblijfsel van de slavernij, wat schadelijk is voor de waardigheid en het zelfvertrouwen van kinderen en volwassenen met een Afrikaanse achtergrond’.^*

Veel witte Nederlanders reageerden verontwaardigd op het rapport. Niet vanwege de uitkomst ervan, maar juist vanwege het feit dat de onschuld van de traditie hier in twijfel werd getrokken. De meeste politici reageerden onverschillig. ‘[H]un uitingen op dit onderwerp zijn vooral reactief en vaak vol weerstand’, vatte cultuurhistorica Nancy Jouwe haar onderzoek hiernaar samen. ^* Emeritus hoogleraar gender en etniciteit Gloria Wekker schrijft dat ‘de reacties van ontkenning, loochening en ontwijking hoogtij vieren’.

Het ‘wegkijken’ in combinatie met het ‘lastige onderwerp’, zoals cultureel antropoloog Artwell Cain en organisatiekundige Deniece Wijdenbosch de Nederlandse verhouding met racisme typeren,^* zorgt er ook voor dat het thema Zwarte Piet, zoals het thema institutioneel racisme in bredere zin, zelden goed en feitelijk wordt onderzocht. En al helemaal niet door wetenschappers van kleur. Als deze groep onderzoek doet naar racisme, krijgen zij volgens Cain en Wijdenbosch ‘vaak heftige reacties te verduren’.

Toch verandert er langzaamaan wat, dankzij de mensen die zich ondanks alle weerstand zijn blijven inzetten tegen institutioneel racisme. Bijna de helft van Nederland heeft inmiddels geen bezwaren meer als het uiterlijk van Zwarte Piet verandert.^* Ook premier Mark Rutte zei recent dat hij anders over Zwarte Piet is gaan denken en sprak de verwachting uit dat Pieten over een paar jaar niet meer zwart zullen zijn.

Nieuwsmedia zijn sinds 2015 steeds meer afgestapt van de term ‘blanke mensen’, een koloniaal beladen term, een aanduiding voor witte personen die onschuld en reinheid impliceert. Uit een inventarisatie van meer dan duizend artikelen uit de afgelopen vijf jaar in de krantenbank LexisNexis, blijkt dat het neutralere ‘witte mensen’ in dezelfde tijdsspanne vier keer zo vaak werd opgeschreven.

Die kentering gaat niet zonder slag of stoot. Institutioneel racisme zit ook in onze taal gebakken, maar wie dat benoemt kan rekenen op een aantal voorspelbare reacties: ‘ik bedoel daar niks mee’, of ‘ dat zeggen we al heel lang’, of ‘woorden doen geen pijn’, of ‘als ik niet meer dit, dan jij niet meer dat’.

Het subtielere institutioneel racisme zit hem in het bezigen van woorden die in het verleden al gebruikt werden om ‘de ander’ aan te duiden, iemand die als minderwaardig werd beschouwd. Woorden zoals ‘neger’. Het veelgehoorde tegenargument: dat woord betekent slechts ‘zwart’. En de term ‘zwarte mensen’ wordt nu over het algemeen als neutraal beschouwd.

Maar sinds het n-woord vanaf de zeventiende eeuw door witte mensen werd gebruikt om tot slaaf gemaakten mee aan te duiden, kreeg het een andere lading. Wanneer antiracisten het hebben over ‘dekoloniseren’ is dit onder meer wat ze bedoelen: stoppen met het gebruiken van taal die historisch beladen is en daardoor ongelijkheid in stand houdt.