De wetenschap laat zien dat vergeving écht helend werkt

Margaret McKinney zag haar zoon voor het laatst op 25 mei 1978. Brian, die leed aan een ontwikkelingsstoornis, werd ontvoerd omdat hij 70 pond had gestolen van een club die in handen was van de IRA.

Na Brians verdwijning kreeg Margaret hartproblemen, stopte ze met werken en viel ze van haar geloof. Brians lichaam werd uiteindelijk 21 jaar later gevonden, in een moeras, met een kogel in het hoofd en de handen vastgebonden achter de rug. ‘Als ik wist wie Brians dood op hun geweten hadden, dan zou ik hun kinderen hebben vermoord’, gaf McKinney toe.  ‘Ik wilde dat ze wisten hoe het voelt.’

In 2000 en 2001 ging McKinney – samen met enkele andere Noord-Ieren die het afschuwelijke geweld tijdens de zogeheten Troubles in hun land hadden meegemaakt – naar Stanford University. Daar zouden ze leren wat ze lang voor onmogelijk hadden gehouden: degenen vergeven die hun levens hadden verwoest.

Ze deden dat onder begeleiding van Fred Luskin, directeur van het Stanford Forgiveness Project. In sessies van anderhalf uur leerden de deelnemers van Luskin, gepromoveerd op de counselingpsychologie, hoe ze van hun smeulende woede af konden komen, en de daders konden vergeven.

De resultaten waren spectaculair. Een groep vrouwen van wie de zoon was vermoord bleek significant beter in staat de moordenaars te vergeven. Het gevoel dat hun iets was aangedaan bleek sterk te zijn afgenomen: van 8,6 naar 3,4 op een schaal van 1 tot 10.  Daarnaast bleken de vrouwen significant optimistischer. Deelnemers van een andere groep zagen hun depressieve gevoelens met 20 procent dalen: stress-symptomen als duizeligheid, hoofd- en buikpijn daalden zelfs met 35 procent.

Een van de deelnemers, van wie de zoon in een Noord-Ierse pub was doodgeschoten: ‘Ik dacht altijd dat er geen ouder was die zo veel had geleden als ik, maar nu weet ik dat we allemaal lijden. Ik heb mijn leven aan Stanford te danken.’ Margaret McKinney zou later zeggen: ‘Ik voel de pijn niet meer. Wat gebeurd is, is gebeurd.’^*

Een training in negen stappen

De avond waarop ik Luskin bel in zijn werkkamer op Stanford, zit ik in de rumoerige eetzaal van een pension in Auroville.  Alleen in die eetzaal heb ik redelijk mobiel bereik, maar het kost Luskin moeite om me te horen, boven de hard pratende Spaans-, Frans- en Engelstalige gasten uit.

Luskin – een student omschreef hem ooit als ‘op en top een professor: slungelig, met warrig haar en een T-shirt met een wiskundige vergelijking erop’ – is onze afspraak vergeten. Ik vertel dat ik hem bel om hem te interviewen over zijn levenswerk en verontschuldig me voor de herrie. ‘Nee, nee’, antwoordt hij bedachtzaam. ‘Ik krijg zo veel verzoeken. Meestal zeg ik ja, maar ik vergeet vaak wie ik aan de lijn heb. Het spijt me als ik je een ongemakkelijk gevoel heb bezorgd.’

Al die verwoeste levens, al die haat overal… Het zijn vooral wonden die niet geheeld zijn. Mensen hebben grote behoefte aan loslaten

Als het gesprek eenmaal op gang is, vraag ik hoe hij geïnteresseerd is geraakt in vergiffenis. ‘Dat kwam deels door de manier waarop ik het verraad van een goede vriend had verwerkt’, zegt hij. ‘Ik wilde altijd al iets wetenschappelijks doen en was op zoek naar een promotieonderwerp. Ik nam wat van de dingen die me door die moeilijke periode hadden gesleept: meditatie, verhaaltherapie, cognitieve disputatie,  een paar oefeningen in dankbaarheid, en wat op de stoïcijnen gebaseerde aanvaarding. Dat stopte ik allemaal in een seculier, pragmatisch programma om te leren vergeven.’

Hij voegt eraan toe: ‘De wereld snakt naar vergiffenis om een einde te maken aan de verbittering, het slachtofferschap en de wrok die het leven van zo veel mensen vergallen. Al die verwoeste levens, al die haat overal… Het zijn vooral wonden die niet geheeld zijn. Mensen hebben grote behoefte aan loslaten.’

Luskins training in vergiffenis bestaat uit negen stappen, van jezelf het verdriet gunnen tot het vertellen van een nieuw verhaal over jezelf, dat niet in het teken staat van slachtofferschap:

1. Je verhaal vertellen aan een beperkte kring mensen die je vertrouwt 

2. Bereid zijn te vergeven

3. Inzien dat vergiffenis niet hetzelfde is als verzoening

4. De ware bron van je leed benoemen

5. Leren omgaan met stress 

6. Geen onredelijke verwachtingen van anderen koesteren 

7. Je energie niet langer richten op je gekwetstheid, maar op positieve resultaten 

8. Beseffen dat vergeven een persoonlijke overwinning is 

9. Een positieve draai geven aan het verhaal van je verdriet

Een uit verraad en schandaal geboren onderzoek 

Luskin vertelt dat het Stanford Forgiveness Project ontstond in een intellectueel klimaat dat werd gekenmerkt door een nieuwe ontwikkeling in de psychologie. In 1998 werd Martin Seligman voorzitter van de American Psychological Association. Seligman pleitte voor positieve psychologie: onderzoek naar het ‘goede leven’, met de nadruk op geluk en harmonie, en niet op leed en geestesziekte.

Luskin zegt dat hij ook ‘het geluk had’ dat het project samenviel met een plotselinge morele crisis in de Amerikaanse samenleving: de affaire van de toenmalige president Bill Clinton met Witte Huis-medewerkster Monica Lewinsky domineerde het nieuws. ‘Ik durf te beweren dat je dankzij dat schandaal nu met mij zit te praten.’

Dankzij de nationale discussie over de vraag of Clinton vergiffenis verdiende, kon Luskin honderden proefpersonen werven voor een van zijn eerste onderzoeken. En daaruit volgde het bewijs dat zijn methode werkte. ‘We stonden er in één keer mee op de kaart.’

Leren vergeven in Sierra Leone 

Als je kijkt naar wat Luskin zo’n twintig jaar geleden presteerde, zou je zeggen dat we in deze ‘tijden van angst’, zoals sommigen in het Westen het noemen, op de verkeerde plaats naar verlossing zoeken.  Vergeet meditatie-apps en therapie-chatbots.  Leren vergeven is waar we écht behoefte aan hebben.

Maar er is ook twijfel. Psychologen willen nog weleens ‘wetenschappelijk’ onderzoek van dubieuze kwaliteit doen. Ze halen de krant ermee, maar het experiment blijkt ergens anders moeilijk te repliceren. Zou Luskins oplossing ook in andere omstandigheden werken?

Het antwoord op die vraag is te vinden in Sierra Leone. In dat West-Afrikaanse land woedde van 1991 tot 2002 een langdurige burgeroorlog, met tienduizenden doden en miljoenen vluchtelingen tot gevolg. In 2007 werd Luskins training gebruikt op een school in de hoofdstad, Freetown. Een groep leraren van de school werd vijf dagen lang getraind en bracht de methode over op leerlingen, via een speciaal ontworpen curriculum. De resultaten waren bemoedigend.

‘De deelnemers bleken de daders van het geweld spectaculair beter gezind’,  aldus het verslag over het programma.  ‘Mogelijk bestaan er culturen waarin dit soort interventies op problemen stuiten, maar onze ervaringen in Sierra Leone doen vermoeden dat leren vergeven goed bij de cultuur past en positief wordt ontvangen.’ Waarmee het wetenschappelijke prestige van het Stanford Forgiveness Project flink werd opgekrikt.

Staat vergeven haaks op gerechtigheid?

Bij het lezen van al die verhalen over slachtoffers van gruwelijk geweld die de daders positief benaderden, begon ik me ook wat ongemakkelijk te voelen. Ik kon er niet goed mijn vinger op leggen, totdat Luskin me uitlegde dat ‘verder gaan met je leven’ de sleutel is tot vergeven.

‘Het is alsof je zegt: ja, ik ben gekwetst, ja het heeft mijn leven overhoop gegooid, ja, ja en nog eens ja, maar ik kies ervoor om te vergeven en door te gaan. Niemand kan er wat aan doen, zo is het leven nu eenmaal.’

Maar wie profiteert ervan als je aanvaardt dat onrecht en ongelijkheid ‘niemands schuld zijn’ of, zoals een proefpersoon van Luskin zei,^* als je besluit ‘je mond te houden en stopt met jezelf helemaal gek te maken?’ Wat gebeurt er als je als dader zomaar vergiffenis krijgt voor je misdaden, hoe ernstig ook?

Vergiffenis is de ultieme manier om het heft in eigen hand te nemen. Maar weigeren te vergeven kan net zo goed een krachtige wilsdaad zijn

Het antwoord komt van Moisés Naím, erelid van de Carnegie Endowment for International Peace. Hij verwijst naar de huidige Amerikaanse president:  ‘Veel Amerikanen vergeven het Trump dat hij zich gedraagt op een manier die in een beschaafde samenleving onvergeeflijk is: van zijn schaamteloze leugens tot zijn onmenselijk wrede beslissingen. Vooropgesteld: veel Trump-aanhangers vinden niet eens dat er iets te vergeven valt. Ze accepteren zijn gedrag en prijzen het, zelfs als hij zegt dat beroemde mannen het recht hebben iedere vrouw te betasten die ze maar willen.’

Wat Luskin betreft is vergiffenis de ultieme manier om het heft in eigen hand te nemen. Maar weigeren te vergeven kan toch net zo goed een krachtige wilsdaad zijn, een oproep tot revolutie en gerechtigheid?

Luskin vindt gerechtigheid een ‘lastig concept’. ‘De meeste mensen willen geen gerechtigheid’, zegt hij. ‘Ze willen winnen, slagen in het leven, profiteren en hun voordeel uitbuiten. Kijk naar het Westen: dat steelt de helft van alle grondstoffen waardoor de halve wereld honger lijdt. Maar zodra iemand wordt beroofd van 100 euro, schreeuwen ze moord en brand. Met politiek geweld is het precies hetzelfde: de ene groep spreekt van moord, de andere van wraak. Gerechtigheid is een ingewikkeld begrip dat vooral draait om wrok.’

Wat ik vooral van mijn gesprek met Luskin opstak is dat gerechtigheid niet haaks staat op vergiffenis. ‘Gerechtigheid zorgt voor vereffening, vergeven is jezelf helen’, legt hij uit. ‘Toen we met ons programma begonnen, hielden we de mensen voortdurend voor: vergeef je ex, maar laat hem wel zijn alimentatie betalen. Vergeef de daders, maar stuur ze naar de gevangenis als het moet. Laat je pijn los, maar zorg ervoor dat die ander de consequenties van zijn daden draagt.’

Een van de landen waar de principes van Luskin zijn beproefd – Sierra Leone – laat zien dat vergiffenis en gerechtigheid naast elkaar kunnen en moeten bestaan. Na de burgeroorlog stelde het land een waarheids- en verzoeningscommissie in, terwijl het tegelijkertijd de daders strafrechtelijk vervolgde. Een speciaal tribunaal veroordeelde Charles Taylor, de voormalige president van Liberia en de belangrijkste aanstichter van het geweld, wegens oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid.

Je zou dit ‘gerechtigheid’ kunnen noemen, zei iemand die het geweld had overleefd over die veroordeling. ‘Maar met uitspraken van de rechtbank kun je Sierra Leone en andere landen waar voormalige daders en slachtoffers naast elkaar leven niet opnieuw opbouwen. Wederopbouw begint met het bewuste, dagelijkse besluit om te vergeven en aan een gezamenlijke toekomst te werken.’

Of zoals Luskin zegt: ‘Vergeving is de enige volledige en optimale strategie om verder te gaan met leven.’

Dit stuk is uit het Engels vertaald door Nico Groen.