Ook jij gelooft weleens een complottheorie

In mijn vorige aflevering van Goede Gesprekken over corona, met Marion Koopmans, kwam het al even aan de orde. Als je een lijstje opstelt van de twintig grootste trending topics op Twitter rondom corona, dan hebben de eerste zeventien iets te maken met complotdenken.

Complotdenken is de neiging om ‘een bepaalde gebeurtenis, ontwikkeling of toestand als het resultaat van een samenzwering te verklaren’. De omschrijving is van journalist Maarten Reijnders, die er in 2016 een boek over publiceerde: Complotdenkers. Hoe gevaarlijk is het geloof in samenzweringstheorieën?

Reijnders heeft zich jaren in het onderwerp vastgebeten, schetst fascinerende portretten van een paar van de voornaamste complotdenkers in Nederland zoals Micha Kat (anti-justitie) en Désirée Röver (anti-vaccinatie). Overigens noemt hij ook president Donald Trump een complotdenker. 

Complotdenkers zijn mensen die alleen nog maar in samenzweringen kunnen geloven, en die achter elke autoriteit een complot vermoeden. Maar er is ook een grijs gebied waar het allerminst duidelijk is wie gelijk heeft. En soms heeft dat kwalijke gevolgen, zoals in het geval van Maurice de Hond die bij de fameuze Deventer moordzaak verbeten jacht maakte op de vermeende dader, een man die uiteindelijk onschuldig bleek, maar wiens leven intussen ontwricht was.

En daar zijn meer voorbeelden van. Een van de hoofdpersonen in Reijnders’ boek is Joris Demmink, destijds hoogste ambtenaar van Justitie, en jarenlang volkomen ten onrechte in een kwaad daglicht gesteld.

Waar komt het vandaan? Neemt het toe in tijden van corona? Hoe gevaarlijk is het verschijnsel? En hoe moeilijk is het om een zuiver beeld te krijgen van de werkelijkheid? 

Als je er eenmaal oog voor krijgt, dan zie je het overal. Op weg naar mijn afspraak zie ik op een betonnen pilaar op de A10 met grote letters gekalkt: ‘Viruswaanzin vaccinnazi’s’. En in huis heeft Maarten Reijnders een poster hangen van Magritte, La grande famille. Grote vogel tegen een donkere achtergrond. Maar het silhouet van de vogel laat een blauwe lucht en witte wolken zien, als een uitsparing, alsof je dwars door de vogel heen kijkt en een andere realiteit waarneemt. Dit, zeg ik tegen hem, is precies wat het is…

‘Haha, ja, daar heb ik nog nooit bij stilgestaan. Ik heb die poster gekocht lang voordat ik mijn boek schreef. Ik heb er nog nooit zo naar gekeken!’

Mensen zien in de realiteit een totaal andere realiteit.

‘Ze kijken naar dezelfde wereld, maar trekken daar compleet andere conclusies uit. Mensen gaan bij grote gebeurtenissen op zoek naar wat er aan de hand is. Ze geloven altijd al in complottheorieën, maar op zo’n moment als dit komt dat aan de oppervlakte. Corona heeft een impact op iedereen. Mensen gaan nu op zoek naar antwoorden en de autoriteiten kunnen die niet in alle opzichten geven. Ook onderzoekers weten nog niet alles. Dat maakt het aantrekkelijk om te denken dat er iets anders aan de hand is.’

Wat vind jij de opmerkelijkste complottheorie bij corona?

‘Het was opmerkelijk dat mensen naar 5G gingen wijzen. Sommige mensen hebben al langer twijfels over mobiele internettechnologie. Ik heb voor mijn boek iemand gesproken die een soort ufo-partij heeft opgericht. Hij was er twintig jaar geleden al van overtuigd dat het neerzetten van zendmasten het contact met buitenaards leven belemmerde. Vorig jaar, voordat corona er überhaupt was, zag je in het straatbeeld stickers waarop gewaarschuwd werd voor 5G. Het fascinerende is dat een oude theorie op een nieuw probleem geplakt wordt. Dat zie je wel vaker. Bijvoorbeeld dat rijke mensen als Bill Gates of George Soros iets te maken hebben met het virus. Dat zijn klassieke complottheorieën.’ 

‘Een andere klassieke complottheorie gaat over de Joden. Dat is al eeuwen aan de gang, en nu gaan er ook complottheorieën over Joden rond in relatie tot dit virus. Ook over moslims trouwens. Überhaupt over dé ander. Dat is de basis-complottheorie uit de tijd dat we jager-verzamelaars waren. Groepen of stammen maakten zich zorgen over het gevaar dat er uitging van andere stammen.’ 

Een soort oorlogsdreiging is het? 

‘Ja, er zijn verschillende redenen waarom mensen in complottheorieën geloven. Dit is de evolutionaire theorie. Mensen en andere dieren zijn op zoek naar patronen in de wereld om ons heen. Ook patronen die gevaarlijk zijn. Het had een groot evolutionair voordeel om bij het horen van iets wat ruist in het struikgewas in de wildernis te denken dat het weleens een roofdier zou kunnen zijn. Anders word je op een dag opgegeten.’ 

‘Dat is wat complotdenkers doen. Ze zien patronen waar gevaar van uitgaat. Ook op persoonlijk niveau. Ik heb bijvoorbeeld een antivaccinatie-activist geïnterviewd, Désirée Röver, bij wie een kind jong is overleden aan kanker. Dat is een katalysator geweest – mijn interpretatie – om te denken dat hij door die vaccinaties ziek is geworden. Zij heeft nogal van zich laten horen toen de HPV-vaccinatie geïntroduceerd werd en gaat in het algemeen flink tekeer tegen vaccinaties.’ 

Dat is een persoonlijk trauma als bron. Neemt het denken in complottheorieën bij corona toe?

‘Ik ben daar niet zo zeker van. Mensen zijn altijd geneigd tot complotdenken. Neem bijvoorbeeld al die theorieën die door de eeuwen heen de ronde hebben gedaan over Joden. Of de heksenverbrandingen. Je kunt zeggen dat het progressie is dat er nu zendmasten in de fik worden gestoken in plaats van vrouwen. Bij de moord op John F. Kennedy heeft de meerderheid van de Amerikaanse bevolking vanaf dag één geloofd dat daar een complot achter zat, terwijl daar nooit bewijs voor is geleverd.’ 

Dus het neemt niet toe? 

‘Ik zie daar geen bewijs voor. Je ziet wel dat het meer aan de oppervlakte komt. Mensen worden ermee geconfronteerd door sociale media. Het idee is ontstaan dat je door sociale media in bubbels leeft. Ik kan me voorstellen dat juist het tegenovergestelde gebeurt; dat je die theorieën tegenkomt terwijl je ze normaal niet zou opzoeken.’

Ik sprak Marion Koopmans, viroloog. Ze vertelde dat de eerste zeventien trending topics op Twitter rondom corona te maken hebben met complotdenken. Dat is toch verbluffend? 

‘Complotten zijn controversieel. Sociale media zijn gebaat bij ophef, dat is een deel van het businessmodel, dat is ook de kritiek van veel mensen. En rondom complottheorieën ontstaat gegarandeerd ophef. Het is ook zichtbaarder omdat de machtigste man van de wereld, Donald Trump, een complotdenker is.’ 

Hoe kun je dat zo stellig beweren? 

‘Hij is zijn politieke carrière mede begonnen door in twijfel te trekken waar Obama geboren is. Hij zou in Kenia geboren zijn en dan mag je geen president van Amerika worden. Ook tijdens de campagne in 2016 heeft hij over politieke tegenstanders complotverhalen verspreid. De vader van een van zijn tegenstanders zou betrokken zijn geweest bij de moord op Kennedy. Hij heeft ook getwitterd dat je van vaccinaties weleens autisme kan krijgen. Hij heeft het idee dat klimaatverandering een Chinese hoax is.’ 

Een grote samenzwering tegen Amerika, en tegen hem in het bijzonder?

‘Hij heeft het idee dat allerlei mensen in Amerika het land en hem te gronde willen richten. In Amerika heb je eerdere periodes gehad van complotdenken. McCarthy en de jacht op de communisten. Iets minder bekend: de Lavender Scare. Het idee was dat homo’s overal in het staatsapparaat geïnfiltreerd zouden zijn. En vervolgens werden die ontslagen. Dus het is van alle tijden. Nog een reden dat ik denk dat het veel erger zou kunnen zijn dan het nu is: de Holocaust zou gewoon niet mogelijk geweest zijn zonder allerlei complottheorieën over Joden.’ 

Gebaseerd op dat fameuze pamflet: de Protocollen van de Wijzen van Zion. Volkomen nep. 

‘Het is interessant dat complotdenkers toch flinke delen van de bevolking kunnen interesseren voor waar zij in geloven. Daar kwam mijn fascinatie aanvankelijk vandaan. Toen ik aan mijn boek begon, dacht ik dat het een redelijk marginaal verschijnsel was. Toen bleken mensen die intelligent en hoogopgeleid zijn toch in allerlei complottheorieën te geloven.’ 

Je noemt het een alternatieve religie. 

‘Ik heb met het idee gespeeld om het boek De samenzweringskerk te noemen. Religie geeft ook antwoord op vragen die mensen moeilijk kunnen beantwoorden.’

‘En er is een andere interessante parallel met religie. Over protestanten wordt gezegd: zet er twee bij elkaar en je hebt een kerk, zet er drie bij elkaar en je hebt een kerkscheuring. Dat zie je ook bij complotdenkers. Als je twee complotdenkers naast elkaar zet, kunnen ze het goed met elkaar vinden. Ze zien veel overeenkomsten, maar dan krijgen ze toch weer snel ruzie. Ze beschuldigen elkaar betrokken te zijn bij een complot. Of te werken voor de geheime dienst. Het is misschien ook wel onderdeel van hun persoonlijkheid.’

Dat betekent dat er een neiging tot absolutisme is. Ze ontberen het vermogen tot relativering. 

‘Ze hebben een monolithisch wereldbeeld. Zo keek ik ook naar complotdenkers voordat ik aan dit boek begon. Ik had er een oppervlakkig beeld van. Ik heb inmiddels gezien dat het gelaagde personen zijn, en dat er allerlei redenen zijn waarom ze in die complotten geloven. In hoeverre ben je bereid te accepteren dat de wereld complex is, en dat je niet alles kunt begrijpen? Dat er dingen zijn die in tegenspraak zijn met wat je gelooft?’

Je schrijft dat het ontstaat uit de behoefte om je niet compleet te laten overweldigen door een wereld die inderdaad razend complex is. Dus versimpel je. Een complottheorie is helder en begrijpelijk. 

‘Dat is waarom iedereen toch wel een keer in zijn leven voor een complottheorie valt. Ik zelf ook. Trouw en de Vrije Universiteit hebben in 2013 onderzoek gedaan naar complotdenken en hoe dat verspreid was bij verschillende partijen.^* De meeste complotdenkers zitten bij de partijen op de flanken. Dat zijn mensen met uitgesproken meningen en een duidelijk wereldbeeld. Daar horen eerder complotten bij om te begrijpen waarom de wereld niet is zoals je wilt. Mensen ter linkerzijde geloven in andere complotten dan de rechterzijde. Linkse mensen zijn overtuigd dat de oorlog in Irak is ingegeven door oliebelangen. Rechts denken ze dat wetenschappers de opwarming van het klimaat overdrijven. Ook mensen die geen complotdenkers zijn denken zo. Het is een bekend fenomeen uit de psychologie: confirmation bias. Je neemt graag informatie aan die in lijn is met wat je al gelooft, en je twijfelt aan dingen die daar haaks op staan.’ 

Dat is in de kern het probleem. Het is zo moeilijk om een goed beeld van de werkelijkheid te krijgen. Ik geloof ook dat er bij Irak oliebelangen in het spel waren. Ben ik dan ook een complotdenker? Er is een schimmig gebied waar de grens tussen het een en het ander vervaagt. 

‘Daarom zeg ik dat ieder mens weleens in een complottheorie gelooft. Het is moeilijk aan te geven wanneer je een complotdenker bent. De mensen in mijn boek geloven in veel complottheorieën. Je hebt mensen die er fanatiek in zijn, en mensen waarbij het niet hun hele leven bepaalt.’

Een ander kenmerk is dat je je slimmer voelt dan de anderen. Dat is ook aantrekkelijk: jij doorziet het, de anderen niet. 

‘Dat is echt geweldig. Jij weet hoe het zit terwijl al die sheeple het niet doorhebben.’

Daarbij hebben ze ook een fundamenteel wantrouwen tegen autoriteit. 

‘En dat is een interessante paradox. Het is niet per se slecht als mensen enig wantrouwen koesteren jegens autoriteiten. Het is een mooi uitvloeisel van de emancipatie van de burger. Tegelijkertijd is het een achilleshiel voor de open, vrije samenleving waarin we leven. Als niemand meer gelooft wat gezondheidsautoriteiten zeggen, dan heeft dat enorm negatieve gevolgen.’

‘Ik schrijf over de anti-vaccinatieclub. Fascinerend is dat we dankzij de vaccinatie – en een aantal andere belangrijke medische uitvindingen – nu een hogere levensverwachting dan ooit hebben. Doordat mensen niet meer allerlei infectieziektes krijgen lijkt het gevaar ook weg. Mensen van mijn generatie weten niet hoe het is als je polio of een andere ziekte krijgt. Dus hoe belangrijk is zo’n vaccin nou eigenlijk? Als je ten tijde van de pest had gezegd dat je je geen zorgen hoefde te maken over infectieziekten, dan was je raar aangekeken. Nu is het makkelijker te ontkennen omdat je niet zoveel mensen tegenkomt die daardoor geraakt zijn.’

Nu is het razend belangrijk, want we weten dat je dood kunt gaan aan het coronavirus. 

‘Ik las ergens dat de vaccinatiebereidheid iets omhoog is gegaan de afgelopen tijd. Je hebt plaatsen gehad waar ouders minder gingen vaccineren en dan volgt er een uitbraak van het een of het ander. Dan gaan mensen het toch weer doen. In die zin is het een zichzelf corrigerend systeem waarin we leven. Dat is mijn hoop. Ik geloof niet dat we ten onder zullen gaan aan de complottheorie, maar dit soort pseudowetenschap, of alternatieve feiten, moet wel bestreden worden.’ 

Een ander algemeen kenmerk is dat ze niet overtuigd kunnen worden, met welke argumenten dan ook.

‘De echte gelovigen ga je nooit overtuigen van hun ongelijk. Autoriteiten moeten zich richten op mensen die twijfelen. Aanstaande ouders, ouders met jonge kinderen. Zal ik mijn kind wel of niet vaccineren? Hen moet je met goede voorlichtingen de goede kant op duwen.’ 

‘Ik denk dat een groot deel van de bevolking wel degelijk aanneemt wat de autoriteiten zeggen over corona. En ze begrijpen dat ze het soms bij het verkeerde eind hebben, of niet meteen alles weten. Daar mag je kritiek op hebben; dat moet ook. Maar Willem Engel, van de actiegroep Viruswaanzin, denkt dat er in Nederland maar enkele tientallen mensen zijn overleden door covid-19; als dat idee breed postvat, moeten we vrezen voor een tweede golf.’

Je moet in staat zijn om alle bewijzen van het tegendeel te ontkennen, alle feiten die niet in je straatje passen. 

‘Of je geeft er een andere uitleg aan. Willem Engel zegt dat die mensen misschien wel zijn overleden met corona, maar niet áán corona.’ 

Het gaat ook om een tunnelvisie hebben. Je beschrijft uitvoerig hoe Maurice de Hond zich vastbijt in de Deventer moordzaak. Hij krijgt met bewijzen van zijn ongelijk te maken, en schuift die terzijde.

‘Als je je op een gegeven moment zo ingegraven hebt, is het moeilijk om nog te zeggen dat je het bij het verkeerde eind hebt gehad.’ 

Dan zou je alle grip verliezen.

‘Dat zie je bij sektes die het einde van de wereld zien aankomen. Ze vallen niet van hun geloof als de wereld niet ten onder gaat op de datum dat dat zou moeten gebeuren. Ze denken bijvoorbeeld dat de wereld niet ten einde is gekomen omdat zij zo hebben gebeden.’

Je past de werkelijkheid aan aan je eigen beeld. In plaats van andersom. 

‘Maurice de Hond is een goed voorbeeld ,omdat het negatief kan uitpakken voor mensen die daar het slachtoffer van zijn. In zijn geval “de klusjesman”. Die man vreesde voor zijn leven. Zijn ramen werden ingegooid omdat de mensen dachten dat hij een moordenaar was. Dat is gruwelijk om mee te maken.’ 

Het maakt mensen kapot. Ook Joris Demmink, secretaris-generaal bij Justitie, is jarenlang achtervolgd met foutieve beschuldigingen. Daar zit een misdadige kant aan.

‘Die mensen denken juist dat het niet misdadig is, omdat ze iemand opsporen die anders niet gestraft wordt. In het geval van Joris Demmink zou hij kinderen misbruiken, of satanisch offeren. De autoriteiten zouden blind zijn voor zijn misdaden, maar gelukkig zijn zij er om er wat aan te doen. Ondertussen is het verschrikkelijk. Het zal maar gezegd worden dat je dat soort misdrijven begaat.’ 

Als het niet waar is, en het was in dit geval echt niet waar. 

‘Ja, precies. Op grote schaal zie je dat bevolkingsgroepen ten onrechte worden beschuldigd van van alles en nog wat, maar je ziet het ook op persoonlijk niveau. Levens worden daarmee vernietigd.’ 

Waarom beschouw je het niet als een persoonlijkheidsstoornis? 

‘Het geloof in complottheorieën komt zo veel voor dat dan zeer veel mensen aan een persoonlijkheidsstoornis zouden leiden.’ 

Maar bij de mensen die alleen nog maar in complottheorieën kunnen denken? 

‘Ik wil het voorbehoud maken dat ik geen psychologische opleiding heb, dus niet de juiste persoon ben om daarover te oordelen. Maar ik denk dat het zou helpen als ze hulp zochten.’ 

Het is paranoia?

‘Zeker bij mensen die bij alles wat de overheid zegt, of welke autoriteit dan ook, beweren: dit klopt niet, ja dat is een ander verhaal.’

De belangrijkste complotdenker in Nederland is Micha Kat. Zou je een portret van hem kunnen schilderen? 

‘Hij is dé hoofdpersoon van mijn boek. Hij heeft ooit klassieke talen gestudeerd. Volgens mij heeft hij even voor de klas gestaan, en is toen de journalistiek in gegaan. Hij heeft onder meer voor de Volkskrant en NRC gewerkt. Je hebt wel meer mensen die redelijk lang voor een respectabele krant werken en dan toch vervallen in complottheorieën.’ 

Is er een moment dat hij ontspoorde? 

‘Hij schreef voor NRC en stopte daar op een gegeven moment; hij ging toen voor de website van Theo van Gogh werken. Hij noemde zichzelf de NRC-ombudsman. Omdat hij nog allerlei contacten had bij de krant plaatste hij aanvankelijk smakelijke interne roddels. Dat mengde hij met aantijgingen aan het adres van NRC. Ze zouden in de zak van de Europese Unie zitten, van De Nederlandsche Bank. De PvdA. Überhaupt van de macht. Om die reden droogde de input op die hij kreeg vanuit de redacteuren die hij kende. Daarna werden zijn verhalen steeds wilder.’ 

‘Juridische kwesties waren zijn specialisme. Op een gegeven moment heeft hij een aanvaring gehad met een advocaat en een rechter. Het ging over een grote rechtszaak die destijds speelde: Chipsol. Micha Kat hoorde van de advocaat dat hij was opgebeld door de rechter die de zaak beoordeelde. Dat kan niet. Dat is echt een taboe. Kat heeft dat opgeschreven, en toen werd die advocaat boos. Hij wilde dat het offline werd gehaald. Later is het verhaal ook nog in een boek opgenomen. Toen eiste die rechter een schadevergoeding omdat hij in zijn goede naam werd aangetast. Daar zijn rechtszaken over geweest waar Micha Kat het niet eens zo slecht heeft gedaan. Maar hij dacht dat de hele rechterlijke macht achter hem aan zat, en toen is hij het land uit gegaan.’ 

Dat is een keerpunt. Niet omdat hij alles verliest, maar wel omdat er iets traumatisch gebeurt. 

‘Je kunt je voorstellen dat het je angstig maakt. En dat je denkt, ik ga hier weg. Dat is het moment waarop hij ontspoorde, al zullen die ideeën er al langer in gezeten hebben.’ 

Hij wordt een soort professional van de complottheorie. Betaald door allerlei mensen.

‘Hij ging tekeer tegen de juridische autoriteit in Nederland. Met als kopstuk Joris Demmink, de hoogste ambtenaar op het ministerie van Justitie. Hij ging hem beschuldigen van kindermisbruik. Er waren mensen die negatieve ervaringen hadden met justitie die dat interessant vonden. Bijvoorbeeld omdat ze het gezag over hun kinderen waren verloren. Als je bereid bent ver genoeg door te denken, leiden alle wegen naar de top van justitie.’ 

Hier stuiten we op een ander aspect; soms worden doelbewust rekeningen vereffend.

‘Ja, mensen schuiven hun eigen rekeningen af op mensen die daar helemaal niks mee te maken hebben.’

Maar in het geval van de Turkse onderwereldfiguur Hüseyin Baybaşin die mensen betaalde om valse getuigenissen af te leggen tegen Demmink, zit er rancune en wraak in.

‘Baybaşin is, vanwege, ik meen, twee moorden, tot levenslang veroordeeld in Nederland. Hij ging op een gegeven moment alles aangrijpen om daar weer uit te komen. Zo is inderdaad dat verhaal de wereld in gekomen dat Demmink hem had veroordeeld omdat Turkse autoriteiten kennis over hem zouden hebben. Namelijk dat Demmink kinderen misbruikte. Demmink zou zo zijn afgeperst dat hij Baybaşin via het Openbaar Ministerie levenslang heeft laten opsluiten.’ 

Zo’n hoax die je de wereld niet meer uit krijgt. 

‘Nee, en er is uitgebreid naar gekeken. Ook door de Hoge Raad. Bij zo’n soort complot moet de minister van Justitie op z’n minst weten wat er aan de hand is. Hij moet de opdracht geven. Een van de raadsheren bij de Hoge Raad schreef dat het veel makkelijker is om Demmink te ontslaan dan om zo veel moeite te doen om Baybaşin levenslang op te sluiten. De logica zegt dus ook dat er niks klopt van dit complot.’ 

Internet speelt een rol bij de verspreiding van complottheorieën. Wat is de rol en de verantwoordelijkheid van de journalistiek? 

‘De verantwoordelijkheid van de journalistiek is om geen complottheorie te verspreiden. Dat valt niet altijd mee. Veel complottheorieën duiken voor het eerst op in media.’ 

Dus de journalistiek werkt er keihard aan mee? 

‘Complotdenkers zeggen weleens tegen mij dat je juist complotdenker moet zijn als je journalist bent. Je moet de autoriteiten wantrouwen. Je moet op zoek naar complotten, want die bestaan wel degelijk. De grootste journalisten van de afgelopen eeuw, Woodward en Bernstein, hebben een complot onthuld. Dus daar moeten journalisten vooral mee doorgaan.’ 

‘Anderzijds is het allerbelangrijkste voor journalisten dat ze de waarheid proberen te achterhalen. En de waarheid is dat er niet overal complotten zijn. Dat is moeilijk te accepteren voor complotdenkers. Maar misschien ook wel voor mensen die vinden dat je de autoriteiten op hun nek moet zitten. De Britse presentator Jeremy Paxman zei ooit dat hij bij politici altijd dacht: Why is this lying bastard lying to me? Ik weet niet of je daarmee dichter bij de waarheid komt. Het past misschien in de Britse traditie waar politiek meer een toneelstuk is. Sommige mensen verdienen het dat je kritisch op ze bent.’ 

Je moet als journalist toch eerst checken of iets een complottheorie is, voordat je erover publiceert?

‘Ik denk zeker dat journalisten zich daar rekenschap van moeten geven. Maar het is een bekend probleem. Alexander Pleijter – docent journalistiek aan de Universiteit Leiden – heeft erover geschreven. Op het moment dat er iets groots gebeurt is er veel onduidelijk. We hebben het gezien met 11 september. Er deden allerlei berichten de ronde over meer gebouwen die ontploften. Ik was in Londen toen daar die aanslagen waren in 2005. Toen heb ik de hele ochtend naar de radio geluisterd, er waren voortdurend berichten over gekke dingen die er aan de hand waren. Je kunt op dat soort momenten niet foutloos verslag doen. Er is tegelijkertijd een waanzinnige honger naar nieuwe informatie bij het publiek.’ 

Wees dan maar eens terughoudend als journalist. 

‘Dat kan niet. Er is het hongerige beest van de nieuwsconsument die voortdurend gevoed moet worden. En als jij het niet doet, doet een ander het. Daarnaast staan de budgetten in de journalistiek onder druk. Dat maakt het moeilijk om dingen altijd goed te checken.’ 

‘Ook bij journalisten komt complotdenken voor. Mensen gaan toch mee in het verhaal. En het is niet bij de minste programma’s of kranten dat het weleens misgaat. Er is vaak kritiek op de programma’s die extreme mensen aan het woord laten. Bijvoorbeeld antivaccinfiguren. Of mensen die de maatregelen tegen corona in twijfel trekken. Tegelijkertijd moeten die programmamakers scoren. Ze kijken de volgende ochtend naar de kijkcijfers en dan hebben ze het beter gedaan dan de concurrent.’ 

Het is ironisch dat de journalistiek die pretendeert om de waarheid te zoeken meehelpt met het verspreiden van complottheorieën. 

‘Ja, dat stemt wel een beetje treurig. Ik denk: zolang er mensen zijn, zullen er ook altijd complottheorieën blijven.’ 

Lees ook: