Beelden over rouw zitten vol clichés. Dus ging ik op zoek naar meer verbeelding
Hoe breng je iets in beeld dat niet te zien is?
Het is een immer terugkerende vraag in het gesprek over beeld, en de ultieme uitdaging voor een beeldmaker: om dat wat onzichtbaar is, zichtbaar te maken.
Wanneer we het over onzichtbaarheid en fotografie hebben, dan hebben we het meestal over dingen die in feite wel te zien zijn, maar die buiten het bereik van het menselijk oog vallen. Bijvoorbeeld omdat ze zo klein zijn, of zo snel bewegen. De camera brengt ze tot stilstand en dichtbij.
Maar er is nog zoveel meer dat ‘echt’ onzichtbaar is, en toch wel degelijk bestaat. Daar herinneren de verhalen op De Correspondent me regelmatig aan. Steeds moet ik onderzoeken hoe ik daar als beeldredacteur mee om kan gaan.
Neem de verhalen van Lisanne van Sadelhoff over rouw. Door gesprekken met lotgenoten en wetenschappers probeert zij te begrijpen hoe rouw werkt. Veel van onze ideeën daarover zijn namelijk achterhaald en weinig doordacht.
Dat blijkt bijvoorbeeld uit de manier waarop de omgeving met rouwenden omgaat: zo vinden we al snel dat iemand te lang rouwt. Maar ik zie het ook in de manier waarop rouw doorgaans verbeeld wordt. Het verdriet over verlies speelt zich af in de onzichtbare binnenwereld van mensen, in het hoofd en in het lichaam. Maar de clichébeelden van mensen met het gezicht in de handen, brandende waxinelichtjes, en close-ups van tranen, komen niet voorbij de buitenkant.
Zo is beeld niet meer dan een algemeen herkenningspunt. Zie je iemand met het gezicht in de handen dan weet je: dit verhaal gaat over geestelijk leed. Maar zonder het lezen van de kop, zou het artikel met hetzelfde gemak over dakloosheid kunnen gaan, of over depressie.
Zonde, want er zijn genoeg manieren te bedenken waarop beeld juist voor verdieping kan zorgen. Met name beeldend kunstenaars zoeken naar manieren om de verbeelding aan te spreken of een beroep te doen op ons associatievermogen, zodat beeld kan helpen om je in rouwenden te verplaatsen.
Neem het sobere videowerk Dear Dad, (2018) van de Nederlandse kunstenares Maya van Wingerden, dat we publiceerden bij het eerste verhaal in Lisannes serie. Daarin legt Lisanne uit waarom een beter begrip van rouw nodig is.
Vijf jaar geleden verdween de vader van Van Wingerden op zee. Ze was benieuwd welk effect het dragen van haar vaders kleding op haar zou hebben. Zou het helpen om weggezakte herinneringen opnieuw aan de oppervlakte te brengen? En haar vader gevoelsmatig weer wat dichterbij te halen?
Terwijl zij zich in de kleren van haar vader hijst, valt me op hoeveel ruimte ongevuld blijft. De los vallende stof, omhoog gestroopte pijpen, en rimpelige mouwen maken zichtbaar wat er niet meer is.
En dan moet ik denken aan de kleding van mijn eigen vader.
Zo zwengelt het beeld van Van Wingerden mijn inlevingsvermogen aan. Het maakt een ervaring voorstelbaar die mij niet eigen is, door een situatie in beeld te brengen waarin ik me kan verplaatsen.
Beeld is ook: associaties
In de verhalen die volgen gaat Lisanne steeds in op een specifiek onderdeel van rouw. Zoals de effecten ervan op het lichaam en wat het betekent om te rouwen in tijden van corona.
Ook hier zijn er allerlei manieren om het verhaal met beeld te verrijken. Zodat het makkelijker wordt je er iets bij voor te stellen.
Maar de beelden die gemaakt zijn met dit doel in gedachten, zijn dungezaaid. Dus doe ik met enige regelmaat een beroep op mijn eigen associatievermogen. En vervolgens op dat van jullie, bijvoorbeeld door jullie te confronteren met beelden van een veranderend landschap en de bewoners ervan, bij een verhaal over veranderingen in de familiedynamiek na een plotseling overlijden.
Deze beelden komen uit een kunstproject van de Nepalese fotograaf Prasiit Sthapit. De protagonist is de Narayani-rivier, die lange tijd de verhouding bepaalde tussen de oeverbewoners aan weerszijden van het water. Door het inzakken van zandbanken is de loop van de rivier veranderd. Een deel van het bewoonde land liep onder en een ander deel droogde op, met een nieuw landschap tot gevolg.
Sindsdien is de dynamiek tussen de twee groepen niet meer hetzelfde. Ze moeten hun relatie herdefiniëren om opnieuw goed te kunnen samenleven. In de beelden bewegen ze zich door het landschap, op zoek naar nieuwe houvast. Precies zoals gezinsleden naar een nieuwe houvast op zoek moeten wanneer er iemand is weggevallen.
Op zoek naar meer verbeelding
Het onzichtbare zichtbaar maken is altijd dé belofte geweest van de fotografie. Dat de camera kon zien wat het menselijk oog niet kon zien, en dat de beelden ook getoond konden worden aan mensen die niet in de buurt waren op het moment dat de foto werd gemaakt, was precies wat fotografie zo bijzonder maakte.
Het project van Maya van Wingerden past heel goed binnen die traditie. En wat ik doe als beeldredacteur wanneer ik de beelden van Prasiit Sthapit selecteer in zekere zin ook.