Vervuilende grondstofwinning is geen ver-van-je-bedshow, laat deze fotograaf zien

Op een zonnig terras in Den Haag spreidt de Frans-Portugese fotograaf Silvy Crespo vier dikke fotoboeken uit over een wankel tafeltje. Ze is net afgestudeerd aan de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunsten (KABK) met haar expositie The Land of Elephants over lithiummijnen in Noord-Portugal.

Haar ouders zijn beiden Portugees, maar zijn eind jaren zestig voor het toenmalige fascistische bewind naar Frankrijk gevlucht. Zelf is Crespo geboren in een dorpje net onder Parijs. ‘Het ene land voelt als mijn moeder, het andere als mijn vader’, zegt ze. ‘Ik kan niet zonder het een óf het ander.’ 

Crespo’s meest recente fotoboek ziet eruit als een lichtbruin postpakketje. Groot op de voorkant staan de letters Li, de afkorting voor het element lithium. ‘Zo worden producten met lithium normaliter ook verpakt’, zegt ze.

Terwijl ze trots haar werk van haar afstudeerexpositie laat zien, schuift ze een ander fotoboek naar voren. ‘Dit was het begin van mijn project’, vertelt ze. ‘Voor mijn afstudeerscriptie aan de kunstacademie deed ik onderzoek naar palmbomen in Parijs.’ Ze was verwonderd over de tropische bomen in de regenachtige hoofdstad van haar land. ‘Dat hoort niet’, lacht ze. ‘Ze zijn naar Parijs gehaald voor het genot en comfort van de bewoners.’

Portugal als periferie van Europa

Terwijl ze in Portugal was om palmbomen aan de kust van haar tweede thuis te fotograferen, las ze in de krant een artikel over lithiummijnen en hun verwoestende werking op natuur en mens. 

Lithium zit in veel van onze alledaagse spullen. Denk aan telefoons en laptops, maar ook aan accu’s van elektrische auto’s. Crespo raakte gefascineerd, geërgerd en uiteindelijk zelfs geobsedeerd met de winning van de nummer 3 van het periodiek systeem.

De mijnen in Portugal vervuilen structureel grondwater door het spoelen van de gewonnen lithium. Lithium wordt gewonnen als zout en ziet er ook zo uit. Het smaakt zelfs als zout, al heeft het een licht metalige bijsmaak. Het wordt gezuiverd in grote ‘pekelbassins’ – grote zoutwatermeren.

Hierbij wordt ontzettend veel water gebruikt. Dit water bindt aan zware metalen als lood en cadmium in de bodem. De ionen van deze zware metalen komen zo in het oppervlakte- en grondwater terecht. 

Veel van de lithiummijnen in Portugal zijn inmiddels gesloten, maar dat betekent niet dat de problemen er niet meer zijn. Naast de watervervuiling laat het delven ook onherstelbare schade achter aan landschappen in de regio, en dorpen die in de buurt van dergelijke mijnen liggen.

In het gebied waar Crespo als kind vaak kwam, zijn grote stukken bos gekapt voor de actieve Panasqueira-mijn. Dorpen worden ‘opgeslokt’ door uitdijend graafgebied, en het water raakt steeds verder vervuild. Portugal heeft bovendien – zeker in regio’s waar de mijnen liggen en lagen – het hoogste percentage patiënten met longaandoeningen van Europa.^*

Verhalen over de schade die grondstofwinning aanricht gaan meestal over landen hier ver vandaan: van Congo tot Guatemala. Dat dit ook op het Europese continent gebeurt, is volgens Crespo een tekenend paradox: ‘Met onze naïeve materiële zucht naar comfort slopen we nu ook onze eigen leefomgeving.’ 

Lithiumvrij fotograferen met een boodschap

Voordat Crespo begon te fotograferen werkte ze als advocaat, gespecialiseerd in mensenrechten. ‘Voor mij was dat een manier om onrecht in de wereld aan te pakken’, zegt ze. ‘Datzelfde onrecht laat ik nu zien met mijn fotoprojecten.’ 

Om foto’s te maken heeft Crespo natuurlijk een camera nodig, maar ironisch genoeg zit ook in de accu van digitale camera’s lithium. ‘Tja, dat maakt het soms lastig’, lacht ze. ‘Ik gebruik nu oude fotorolletjes, want analoge camera’s zijn lithiumvrij.’ 

Dat gaat ten koste van de kwaliteit van de beelden, maar dat is precies de bedoeling: ‘Het laat zien hoe ons alledaagse leven zo ontzettend afhankelijk is van mens- en natuuronterende grondstoffen.’ 

Het onderwerp raakt Crespo diep: ‘Ik wil niet dat mensen hun kleding moeten wassen in vervuild water, omdat de vraag naar lithium onverminderd groot blijft. Ik wil niet dat stukken van mijn thuisland onherstelbaar worden afgegraven voor het eindeloze gebruik van telefoons, laptops en elektrische auto’s.’

Nu er in Servië en Duitsland ook lithiumvoorraaden zijn gevonden, vindt ze het vernietigende Portugese verhaal belangrijker dan ooit.