De afgelopen 30 jaar stootten we meer CO2 uit dan in alle jaren daarvoor. Dit zijn de drie oorzaken

Dit jaar is het drie decennia geleden dat het eerste rapport van het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) verscheen. De internationale wetenschappelijke gemeenschap bracht de opwarming van de aarde voor het eerst uitgebreid in kaart. Het heeft niet kunnen voorkomen dat de mensheid sindsdien meer schade aan de planeet heeft toegebracht dan in alle voorafgaande eeuwen bij elkaar.

Je leest het goed. Vanaf het begin van de industriële revolutie – eind achttiende eeuw – tot 1990 is er door menselijke activiteit wereldwijd 784 miljard ton aan kooldioxide geproduceerd. Sinds 1990 is daar nog eens 831 miljard ton bij gekomen.^* Ook is sinds 1970, net rond de tijd dat de historische ‘Endangered Species Act’ – de wet voor bedreigde diersoorten – in de VS werd aangenomen, 68 procent van de wilde dieren uitgestorven.^*

We hebben nog nooit zo veel overtuigend bewijs gehad dat we afstevenen op een ecologische catastrofe. Tenminste, als we zo doorgaan met de consumptie en productie van fossiele brandstoffen, ontbossing, cementproductie en industriële landbouw. Toch blijven we het probleem erger maken, en dat zelfs in een steeds hoger tempo.

Hoe heeft dat kunnen gebeuren?

Als ik het hele verhaal zou willen vertellen, wordt dat een boek zo dik als de zwellende wereldzeeën. Ik heb ook een kortere versie, en die is eigenlijk heel simpel: het systeem dat rijke mensen hebben bedacht om nog rijker te worden, heeft gewerkt. Een iets langere versie, in drie korte hoofdstukken, lees je hieronder. Het is geen moeilijk verhaal om te vertellen, maar wel een moeilijk verhaal om aan te horen.

De economisch antropoloog (en Correspondent-medewerker) Jason Hickel publiceerde in september een analyse^* in The Lancet waaruit blijkt dat als je kijkt naar ‘overmatige’ koolstofemissies (emissies boven de ‘veilige limiet’ per hoofd van de bevolking van 350 deeltjes per miljoen deeltjes in de lucht (ppm)) waardoor klimaatverandering gevaarlijk versnelt, die overmaat bijna geheel is te wijten aan rijke landen. Gezamenlijk zijn de Verenigde Staten, Canada, Europa, Israël, Australië, Nieuw-Zeeland en Japan verantwoordelijk voor een schokkende 92 procent van de opwarming boven 350 ppm. Alleen al de VS zijn verantwoordelijk voor 40 procent.

Dit is niet zo heel verrassend. Eeuwenlang bouwden deze landen hun rijkdom op door kolonialisme, en de ernstigst uitgebuite bevolkingen en gebieden hebben nu het ergst te lijden onder de klimaatcrisis. Door het land, de oceanen en ecosystemen wereldwijd te koloniseren, hebben die rijke landen ook de atmosfeer gekoloniseerd.^*

De hele verwesterde economische groei is gebaseerd op exploitatie, grondstofwinning en imperialisme – en, dat vooral, op fossiele brandstoffen. Zelfs de samenlevingen van landen die ‘gunstig afsteken’ binnen de westerse hegemonie, hebben een destructieve basis. Het Noorse model van socialisme, bijvoorbeeld, is met behulp van oliegeld opgebouwd.^*  

Dit is allemaal niet toevallig. Klimaatverandering is niet alleen een planetaire dystopie, maar ook een kapitalistische utopie. Wat er nu gebeurt, hebben de kapitalistische leiders zo gewild.

Hoofdstuk 1: Hoe Clinton, Bush en Obama de wereld welbewust met een klimaatramp hebben opgezadeld (en hoe Trump daar tot op de dag van vandaag mee doorgaat)

Bill Clinton (1993-2001), George W. Bush (2001-2009), Barack Obama (2009-2017) en Donald Trump (2017-nu) dragen misschien wel de grootste verantwoordelijkheid voor de acute klimaatcrisis. De Verenigde Staten hebben de afgelopen dertig jaar namelijk het grootste aandeel gehad in klimaatverandering, en dat is precies de periode dat klimaatverandering de meeste schade heeft aangericht.

Clinton, Bush junior, Obama en Trump stonden voor handhaving van de status quo en waakten over een systeem waarin kortetermijndenken altijd voorrang heeft gehad

Vanuit historisch perspectief stonden deze leiders voor handhaving van de status quo en waakten zij over een systeem waarin kortetermijndenken altijd voorrang heeft gehad boven overleving op de lange termijn.

Bill Clinton en zijn vicepresident Al Gore hebben de toon gezet voor deze drie decennia door te focussen op marktgerichte maatregelen en investeringen in technologie, in plaats van de fossiele industrie rechtstreeks aan te pakken.^* Toen het millennium (en Clintons presidentschap) ten einde liep, haalden de VS niet eens hun vrijwillige doelstellingen om de broeikasgassen op het niveau van 1990 te stabiliseren. 

Een van de eerste presidentiële besluiten van George W. Bush was het ontmantelen van het Kyoto-protocol, de voorloper van het klimaatakkoord van Parijs. Als voormalige olieboer ondermijnde hij systematisch de klimaatwetenschap,^* gaf hij campagnes van desinformatie ruim baan,^* en hanteerde hij vertragingstactieken – zo schonk hij een uit de olie-industrie afkomstige advocaat een belangrijke functie in het Witte Huis:^* wetenschappelijke rapporten op een subtiele manier bewerken, zodat de conclusies minder duidelijk leken dan ze waren.

Barack Obama, die een groot deel van zijn tweede termijn aan klimaatverandering wijdde, hield vast aan een beleid waarin de fossiele industrie een belangrijke plaats innam. Hij zag erop toe dat de VS weer meer olie gingen exporteren dan importeren,^* en dat ter meerdere eer en glorie van ‘energie-onafhankelijkheid’.^* Jaren na dato liet hij zich er zelfs op voorstaan dat hij de Amerikaanse olie-industrie fors had uitgebreid.^* Zijn recente uitspraken zijn op haast pijnlijke wijze mosterd na de maaltijd.

President Donald Trump ontkent klimaatverandering, waarbij hij Obama’s nalatenschap uitbouwt door van de VS de grootste olieproducent ter wereld te maken^* en in één moeite door 150 milieuregels af te zwakken of op te heffen.^* Volgens een recent rapport zullen alleen al deze maatregelen ervoor zorgen dat de komende 15 jaar 1,8 miljard ton extra kooldioxide de atmosfeer in wordt gepompt.^* Wat Trump heeft gedaan zou echter niet mogelijk zijn geweest zonder de Amerikaanse presidenten die aan hem voorafgingen.

Alles bij elkaar genomen is de impact van deze vier presidenten op het klimaat klip en klaar: de koolstofemissies in de VS zijn sinds 1990 zonder meer gestegen, terwijl wetenschappelijk al glashelder was wat de gevolgen zouden zijn.

Hoofdstuk 2: De normalisatie van hyperconsumptie

Natuurlijk, als je geen Bezos of Branson heet, is er vast wel iemand op de wereld te vinden die een grotere ecologische voetafdruk heeft dan jij. Maar ook is de kans groot dat jij – net als ik – behoort tot het 10 procent rijkste deel van de wereld. En anders zit je er wel dicht tegenaan. Volgens een nieuw rapport van Oxfam is deze mondiale 10 procent – degenen die meer dan 32.000 euro per jaar verdienen – verantwoordelijk voor meer dan de helft van alle emissies in de afgelopen dertig jaar.^*

Besef wel dat overmatige consumptie een systemisch probleem is, en dat het idee van individuele schuld aan de klimaatcrisis voor een deel door de olie-industrie is bedacht^* om haar eigen schuld af te wentelen. Koolstofvoetafdrukken doen er natuurlijk wel toe, maar wat het meeste telt zijn de miljarden dollars aan overheidssubsidies die zijn verspild aan de ondersteuning van de handvol bedrijven die onze economieën afhankelijk hebben gemaakt van fossiele brandstof om verkwistende levensstijlen te stimuleren uit persoonlijk winstbejag.

De meeste van deze luxe-emissies zijn toe te schrijven aan vlieg- en autoverkeer, activiteiten die voor de overgrote meerderheid van de mensheid slechts incidenteel zijn weggelegd omdat ze te duur zijn. De term hiervoor is ‘klimaatprivilege’,^* en dat is onlosmakelijk verbonden met het stelselmatige racisme dat aan de basis heeft gestaan ​​van dit systeem.

De weg die China de afgelopen dertig jaar heeft afgelegd laat dit ondubbelzinnig zien. Gedurende het eerste twee derde deel van deze periode, dus van 1990 tot ongeveer 2010, was de snelle toename van de Chinese uitstoot de belangrijkste oorzaak van de wereldwijde toename. Een deel van die expansie kwam door export naar de VS, Europa en andere rijke afnemers, maar het grootste deel ervan was nodig om enorme steden te bouwen en de bevolking uit de armoede te bevrijden. Op het hoogtepunt, in 2008, bedroeg de uitstoot van de Chinese export slechts een derde deel van het landelijke totaal.^*

Sindsdien is de uitstoot per hoofd van de bevolking in China hoger geworden dan het mondiale gemiddelde, en zijn rijke mensen in China gaan vliegen en hebben ze zich hetzelfde luxueuze consumptiepatroon aangewend als rijke mensen in de VS en Europa.

China’s recente belofte om vanaf 2060 koolstofvrij te zijn is door internationale klimaatactivisten geprezen, net als Bidens belofte om te streven naar een koolstofvrije VS vanaf 2050, en de Europese wet die voorschrijft dat Europa vanaf 2050 koolstofvrij is. Maar deze doelstellingen zijn nog te ver weg en moeten worden gekoppeld aan kortetermijnverplichtingen die even ambitieus zijn en evenzeer stoelen op de wetenschap van snelle verandering. Chinese burgers hebben verandering geëist,^* en het lijkt erop dat hun regering hier eindelijk serieus naar begint te luisteren.

Hoofdstuk 3: Tientallen jaren structurele klimaatontkenning en vertraging

De reden, ten slotte, dat onze koolstofemissies zijn gegroeid in plaats van gekrompen, ligt in grootschalige klimaatontkenning en vertragingsstrategieën. Al tientallen jaren leunt de fossiele industrie op marketingbedrijven – waaronder die van grote kranten als The New York Times en The Washington Post – om advertenties te maken die bedoeld zijn om mensen te misleiden over de werkelijke impact van klimaatverandering. Deze ‘handelaren in twijfel’, zoals de wetenschapshistoricus Naomi Oreskes ze noemt, waren zo effectief dat hun strategie doorsijpelde naar de media zelf: er verscheen een stroom aan artikelen waarin klimaatsceptici ten onrechte volledige legitimiteit werd gegeven. Ondertussen tikte de tijd door.

De recentste ontwikkeling is dat niet de klimaatwetenschap maar klimaateffecten worden ontkend, of preciezer: er wordt ontkend dat ‘verreikende en ongekende veranderingen in alle aspecten van de samenleving’, die het IPCC nodig vindt ter voorkoming van gevaarlijke klimaatverandering, te verwezenlijken zijn. Liever rijden we met onze SUV’s de apocalyps tegemoet dan dat we ons een voorstelling proberen te maken van de diepgaande veranderingen die nodig zijn om het leven zoals we dat kennen te behouden.

Het propageren van stapsgewijze veranderingen heeft uiteindelijk als praktisch gevolg dat we er langer over zullen doen om de realiteit in te zien – en die is dat alleen enorme veranderingen de hoop bieden dat we het tij kunnen keren. Uitstel van klimaatmaatregelen komt alleen degenen onder ons uit die onze schadelijke levensstijl willen behouden.

Zoals Douglas Rushkoff, auteur van graphic novels, het stelde: de rijken hebben plannen zitten maken om ons in de steek te laten,^* en ze zijn zojuist in hun reddingscapsules gestapt.^* Vanuit een mondiaal perspectief zijn de mensen in die reddingscapsules soms wijzelf.

Waarmee we onszelf de afgelopen 30 jaar hebben opgezadeld

Als soort kunnen we onszelf allang niet meer wijsmaken dat we niet weten wat de bedreiging van klimaatverandering voor ons inhoudt. Dat is geen beschuldiging, of oordeel, het is een feit. Er zijn honderden miljoenen mensen op aarde voor wie de realiteit en gevolgen van klimaatverandering altijd al glashelder waren.

Na dertig jaar is het verhaal van klimaatverandering ons welbekend.

Het business-as-usual-verhaal gaat als volgt. Ja, we staan er slecht voor. Slechter dan menigeen denkt. Maar met meer zonnepanelen kan het nog helemaal goed komen met de wereld.

Wat bijna nooit onder de aandacht wordt gebracht, is wat de wetenschappers zeggen die het beste kunnen beoordelen hoe we dit probleem kunnen oplossen: we hebben het punt bereikt waarop zelfs de radicaalst denkbare verandering ons nog maar een kleine kans geeft onze ecosystemen te behouden.^* Des te meer reden om radicaal te zijn.

Uit recente gegevens blijkt dat onze planeet in tientallen miljoenen jaren niet zo snel is opgewarmd als nu.^* We houden onszelf voor de gek door te denken dat we precies weten wat er zal gebeuren als we het probleem willens en wetens erger blijven maken. In volstrekt onomwonden termen: klimaatverandering is de meest existentiële bedreiging  waarmee onze soort ooit is geconfronteerd.

De wereld redden als verdienmodel gaat niet werken omdat ‘de wereld redden’ niet het doel is van mensen aan de macht. Hun doel is eindeloze groei op een eindige planeet.

Dus hoe gaat dit aflopen als we deze ramkoers aanhouden? Dat wordt overleven in Elon Musk-stijl voor het handjevol puissant rijken, die van alle gemakken voorzien het zonnestelsel kunnen doorkruisen.

Of revolutie.

Vertaling uit het Engels door Carl Stellweg