Hoe je van slakken paars maakt en waarom er luizen in je rode M&M’s zitten. Dit boek laat zien hoe we kleur geven aan het leven

‘Wat is je lievelingskleur?’

Als je deze vraag aan een volwassene stelt, is de kans groot dat je een vragende blik toegeworpen krijgt. Voor kinderen daarentegen, is het hebben van een ‘eigen kleur’ misschien wel een van de essentieelste dingen in het leven op dat moment. In vriendenboekjes (geen idee of dat fenomeen nu nog steeds bestaat) schreef ik steevast dat paars mijn mooiste kleur was. 

Ik wist toen nog niet wat voor bloederige geschiedenis de kleur eigenlijk kent. De Romeinse elite was net als ik dol op paars, maar paarse kleding of stof was destijds haast onbetaalbaar. De reden: voor elke 30 gram paarse kleurstof – net genoeg om één kledingstuk te verven – moesten zo’n 250.000 slakken worden ‘onthuist’ en uitgeknepen. Eén voor één. De vloeistof rook naar knoflook, en moest daarna ook nog in een bad met urine worden gegoten om te hechten aan het textiel.

Ik las deze ietwat lugubere feiten in het boek The Secret Lives of Color uit 2016, van Kassia St. Clair. Terwijl ze onderzoek deed naar damesmode in de achttiende eeuw, en door het archief van het Victoria and Albert Museum in Londen bladerde, las ze over ‘granaatkleurig satijn’, ‘scharlakenrode wol’, ‘haarbruin bont’ en ‘coquelicotkleurige veren’.

Hoe zagen deze kleuren er in hemelsnaam uit? St. Clair begon er een vaste column over voor het tijdschrift Elle Decoration, waarin ze telkens een andere kleur onder de loep nam. 

Wat is kleur? 

Er zijn behoorlijk wat opmerkelijke verhalen over de ontstaansgeschiedenis en betekenis van kleuren. St. Clair beschrijft in haar boek maar liefst 75 tinten die haar het meest fascineren. Van sommige, zoals obsidiaan (een zwartgrijze kleur), fallow (caramelkleur) en hematiet (paarsrood), had ik nog nooit gehoord. 

Ook gaat St. Clair in op de basale vraag: wat is kleur eigenlijk? Wat gebeurt er als we naar een tomaat, komkommer of peer kijken? De kleur die wij zien is in feite niks meer of minder dan licht dat van een oppervlakte terugkaatst in onze ogen, legt ze uit.

Peren, tomaten en komkommers zijn verschillend van kleur, omdat ze bepaalde golflengtes van het zichtbare lichtspectrum absorberen en andere terugkaatsen. Een tomaat zuigt de meeste korte en middellange golflengtes op – die van de blauwe/violette, groene, gele en oranje tinten. Wat overblijft, zijn rode golflengtes. Je zou dus kunnen stellen, schrijft St. Clair, dat de kleur die wij zien eigenlijk juist níét de kleur is die dat object heeft. 

Om nog wat verder in te zoomen: achterin je oogbol zitten allerlei cellen die onderverdeeld zijn in staafjes en kegeltjes. Staafjes maken onderscheid tussen licht en donker, de kegeltjes zijn gevoelig voor kleur. Het merendeel van de kegelcellen van de mens – zo’n twee derde – is gevoelig voor langere golflengtes. Hierdoor zien we meer warme kleuren, zoals geel, rood en oranje. 

Daarom ontstond er in 2015 zo veel gedoe rondom de foto van een jurkje die rondging op internet. Waar sommigen blauw-zwart zagen, beweerden anderen dat de jurk goud-wit was.

Het verschil ontstond doordat onze hersenen informatie over omgevingslicht verzamelen en gebruiken, en die meenemen in de kleurbepaling. De foto van het jurkje was onduidelijk, waardoor onze hersenen niet goed konden inschatten of het kledingstuk zich nou wel of niet in de schaduw bevond. Met als gevolg dat mensen naar dezelfde foto keken en toch verschillende kleurencombinaties konden zien.

Dit verklaart ook hoe het komt dat wanneer je kleuren mengt – een les die je vaak al in je eerste levensjaren leert – het mengsel steeds donkerder wordt: hoe meer pigmenten, hoe minder licht er wordt teruggekaatst. 

Sinds wanneer verven we onze kleren? 

De eerste geverfde textiele stoffen werden tussen 6000 en 4000 voor Christus gemaakt. Ze hadden een rode tint – een kleur die de mensheid al eeuwenlang fascineert. Rood wordt onder andere geassocieerd met bloed, macht, vuur, lust en agressie. 

Men had er dan ook veel voor over om de kleur in handen te krijgen. En ja, net als paars waren hier ook weer kleine beestjes het haasje. Om de felrode kleur scharlaken^* te verkrijgen, werden vrouwelijke karmozijnkevertjes in grote aantallen verpulverd. En voor een ruwe pond van de donkerrode kleur cochenille^* waren 70.000 gedroogde Dactylopius coccus nodig, een luizensoort die veelal in Mexico of Zuid-Amerika voorkomt op de vijgcactus. Het was samen met goud en zilver de voornaamste grondstof die de Spaanse overheersers uit het gebied haalden halverwege de zestiende eeuw.

Nog steeds worden luizen gebruikt als kleurstof voor cosmetica en voedsel, onder meer in M&M’s, worstjes en Cherry Coke

Nog steeds worden deze luizen gebruikt als kleurstof voor cosmetica en voedsel, nu onder de noemer E120. De kleurstof zit onder meer in M&M’s, worstjes en Cherry Coke. Koffieketen Starbucks haalde de dactylopius in 2012 uit haar aardbeifrappuccino’s, nadat veganisten er hun beklag over deden. 

Rood is nog altijd geliefd: in 1999 bezat zo’n 74 procent van alle vlaggen in de wereld de kleur. Zo ook de Nederlandse, al was dat eigenlijk niet de bedoeling. Oorspronkelijk was de vlag namelijk oranje-wit-blauw (zodat het paste bij het kostuum van Willem van Oranje). Het lukte destijds alleen niet om een oranje verfsoort te vinden die kleurbestendig genoeg was. In de jaren zestig van de zeventiende eeuw werd daarom besloten om de streep rood te verven. 

Wit staat voor voorzichtigheid en properheid

Het boek staat vol met dit soort grappige en opvallende weetjes. Wist je bijvoorbeeld dat roze honderd jaar geleden nog een ‘jongenskleur’ was, en blauw juist als meisjesachtig beschouwd werd? Roze gold als een ‘vastberadener en sterkere kleur’, terwijl blauw ‘teerder en sierlijker’ oogde. Aan de hand van dit soort feitjes leert St. Clair je van alles over verschillende culturen, mythes en religies, en over mode, macht, oorlog en (schilder)kunst.

Nog een weetje: waarom zijn dokters- en tandartsjassen vaak onpraktisch wit? Omdat die kleur de associatie oproept van ‘voorzichtigheid en properheid’. Iemand die in het wit gekleed gaat, straalt puurheid en reinheid uit. En dat is al duizenden jaren zo. 

Doordat de hoofdstukken van The Secret Lives of Color per tint zijn opgedeeld, blijft het boek goed behapbaar. Dat is ook meteen het nadeel: er ontbreekt een duidelijke rode (!) draad. Een thema als mode komt vaak terug, maar een bredere kijk hierop ontbreekt, en dat is jammer.

Ik had bijvoorbeeld graag gelezen hoe het komt dat een bepaalde kleur in de mode komt, en even later weer ‘uit’ is. Meer verwijzingen naar het heden, zoals het Starbucks-voorbeeld, hadden het boek levendiger en herkenbaarder kunnen maken. Toch is het boek zowel qua inhoud als vormgeving zeer de moeite waard. 

Toevallig is er op dit moment ook een tentoonstelling in het Kunstmuseum in Den Haag te zien die gaat over de diepere betekenis van kleuren in relatie tot kleding: Mode in Kleur.

En mocht je verder geïnteresseerd zijn in het werk van St. Clair: in 2018 bracht ze een vergelijkbaar boek uit – niet over kleur, maar over stoffen: De gouden draad: hoe stoffen geschiedenis schrijven. In dertien verhalen schetst ze de geschiedenis van een bepaalde stof en het belang ervan voor de mensheid – cultureel, wetenschappelijk, politiek en historisch.

En nu we het er toch over hebben: wat is jouw lievelingskleur eigenlijk? En waarom?