De oceaan lijkt misschien op een grote blauwe vlakte, een oase van rust. Maar eenmaal onder water is die rust ver te zoeken. Het bruist er niet alleen van scholen vissen, grote zoogdieren, algen, en krabben, ook de aanwezigheid van de mens is tot diep op de zeebodem te horen.  

Ga maar na. Duizenden vrachtschepen die elke dag de oceaan overvaren. Olieplatforms van vijftig bij vijftig meter, waar 24 uur per dag olie via grote pijpen wordt opgepompt. Grote windmolenparken die als tapijt over de oceaan worden uitgespreid.

De gevolgen van het menselijk handelen voor het oceaanleven zijn enorm: vissen die dood kwamen bovendrijven na Tientallen walvissen door schepen die sonar uitzenden. Populaties oesters en andere weekdieren die het onderspit delven omdat ze door menselijke ruis geen plek meer kunnen vinden om te paren. 

Op het eerste oog lijken dit eenmalige incidenten, maar dat zijn het volgens bioloog Hans Slabbekoorn (Universiteit Leiden) allerminst: ‘We zien dit soort taferelen steeds vaker.’ 

En dat is zorgwekkend, stelt hij. Voor het leven in de oceaan. Maar dat niet alleen. Het verstoren van die blauwe bak vol leven door de mens vormt ook een directe bedreiging voor de mens. 

Want de oceaan, dat is de controlekamer van de aarde. De temperatuur en de neerslag op land worden grotendeels bepaald Die staan onder druk door overbevissing, chemische verontreiniging en de opwarming van de aarde. En er is nog een oorzaak waar je zelden iets over hoort: meer en meer menselijk geluid.

Uit de serie ‘When Red Disappears’ door Elspeth Diederix

Waarom naar de natuur luisteren zo belangrijk is

Lange tijd focuste onderzoek naar de oceaan zich op wat we zien. Zo werkte de bekende Franse oceanograaf Jacques Cousteau zijn hele leven hard om het oceaanleven te begrijpen. Hij publiceerde in 1953 de documentaire een memoire over zijn onderzoek in de oceaan. De titel suggereert het al: tijdens zijn onderzoek heeft hij altijd gekeken, niet geluisterd.

‘Een gemiste kans’, noemt Hans Slabbekoorn het. ‘In de oceaan is het juist een groot kabaal.’ 

Slabbekoorn is gespecialiseerd in bio-akoestiek, een discipline die zich bezighoudt met de invloed van geluid op dieren. Wetenschappers hebben jarenlang gekeken, terwijl ze hadden moeten luisteren, stelt hij: ‘De oceaan bestaat immers uit een groot kabaal vol inzichten.’

Luisteren naar de oceaan, is dat niet lastig?

‘Nee hoor, pak een touw, en klaar. De locatie waar je dat doet hangt af van wat je wilt weten.’ 

Jij luistert al een aantal jaar naar de natuur. Wat hoor je?

‘Ik ben in 1994 begonnen voor mijn promotieonderzoek in Oegstgeest. Ik onderzocht hoe deze duiven, en daarmee andere vogels, communiceren met elkaar. Na een paar maanden herkende ik elke individuele duif aan zijn roe-koe-koe.’

‘Wij mensen horen lang niet al het geluid’

Wat heb je daaraan? 

‘Nou, als je gaat “tunen” op een soort, kun je aan het geluid het individu herkennen. Er zit namelijk informatie in vogelstemmen die we van mensen onbewust ook kennen. Je hoort op een dag honderden stemmen voorbijkomen, maar als “ome Henk” ertussen zit, die je al vijf jaar niet meer hebt gezien, herken je hem meteen. Zo kan dat ook met dieren werken. Vogels navigeren met geluid, vleermuizen luisteren naar hun echo voor het vangen van voedsel en oesters vinden hun broedplaats door middel van geluid. Daarmee wil ik zeggen: levende wezens doen veel meer met het fenomeen geluid dan we denken. Wat precies, dat onderzoek ik.’

Hoe belandde je met je onderzoek in het water?

‘Het onderzoeken van geluiden van dieren op het land is best frustrerend. Er is namelijk zoveel lawaai dat je amper nog een mooie natuuropname kunt maken. Toen dacht ik: ik ga het lawaai zelf onderzoeken. Eerst waren het vooral vogels die ik opnam, maar al snel kwamen daar vissen bij en trok het lawaai onder water mijn aandacht. Dat was begin jaren negentig ook voor mij nog een ongehoord fenomeen.’

Uit de serie ‘When Red Disappears’ door Elspeth Diederix

Waarom is luisteren naar de oceaan zo belangrijk? 

‘Omdat alle dieren in de oceaan geluid gebruiken om te paren, te jagen en te eten. Wij mensen horen alleen lang niet al dat geluid. Wanneer we kijken naar de invloed van mens op natuur, laten we geluidsvervuiling daardoor vaak buiten schot. Zeker als we denken dat er op bepaalde plekken geen geluid is, zoals in de oceaan. Maar overal is geluid, ook al horen wij mensen dat niet. Dieren horen vaak andere frequenties dan wij. Ze zijn evolutionair aangepast om cruciale informatie uit hun omgeving te halen om te overleven en te paren. Kijken naar de oceaan is daarom als vogelen zonder verrekijker. Wil je het daadwerkelijk effect van mens op zeeleven onderzoeken, moet je dus niet alleen kijken, maar vooral ook luisteren.’

Hoe menselijk geluid het zeeleven verstoort

De drang om te luisteren naar het onderwaterleven bracht Slabbekoorn twee jaar geleden zeshonderd kilometer uit de kust van de Azoren richting Brazilië. Met het Nederlandse onderzoeksschip verzamelde Slabbekoorn geluidsopnames op meer dan twee kilometer diepte op de In de diepe duisternis was namelijk van alles te horen.

‘Kijken naar de oceaan is als vogelen zonder verrekijker’

‘Zo hoorden we van een scannende potvis’, vertelt Slabbekoorn. ‘Je realiseert je dat er een wereld van dieren en geluid bestaat op plekken waarvan we amper weten hoe ze functioneren.’ De relatief stille Pelagia hoorden ze op ruim twee kilometer diepte nog ronken. ‘Dat was voor ons een goede reden om aan te nemen dat we zulke gebieden akoestisch kunnen verstoren met onze aanwezigheid.’

Op baleinwalvissen heeft menselijk lawaai een heftig effect, zegt Slabbekoorn. Ze maken lage geluiden en dat doen containerschepen ook. Decennia geleden konden deze dieren nog over duizenden kilometers communiceren, maar door schepen die gebruikmaken van sonar om te navigeren, Tegenwoordig kunnen ze nog ‘maar’ communiceren over een afstand van tien kilometer.

De mogelijke gevolgen: aangespoelde exemplaren op kusten Of schepen die aangevallen worden omdat de zeezoogdieren

Geluid brengt dus nogal wat teweeg?

‘Jazeker. Soms zie je beelden van vissen die dood aan de oppervlakte van het water drijven als er geheid wordt voor het plaatsen van windmolens of olieplatforms. Dat die vissen doodgaan komt waarschijnlijk door de schokgolven en de intensiteit van het geluid. De trillingen zijn dan zo hevig dat het fragiele lichaam van een vis het begeeft. Of wat te denken van om olie of gas op te sporen, of om de bodemgesteldheid te onderzoeken voor het plaatsen van windmolens. Dat zorgt voor harde geluiden die voor een dodelijke afloop kunnen zorgen bij dieren dichtbij.  

Maar dat is allemaal best lokaal, toch? 

‘Op het eerste gezicht lijkt dat zo. Het is ook niet zo heel erg dat er af en toe wat van die ecosystemen aangetast worden. Het probleem is alleen dat die geluiden tot ver in de oceaan te horen zijn. En dan heb ik het echt over duizenden kilometers. Die paar vissen tijdens het heien is niet het probleem. die het duizenden kilometers verderop heeft, dat is het probleem.  

Lokaal, en toch veel effect? 

‘Ja, veel dieren maken namelijk gebruik van geluid. Het is een zintuig dat van levensbelang is. Juist in een donker gebied als de oceaan. De larven van oesters, mosselen, kreeften, krabben en vissen worden bijvoorbeeld geboren als een zwemmend oortje. Al heel vroeg in de ontwikkeling kunnen deze dieren één ding heel goed: horen. Met dit perfecte zintuig vinden ze beschutting, ontlopen ze gevaar en leren ze te zoeken naar broedplaatsen die ze later kunnen bezoeken. Neem zoöplankton, essentieel voor de CO2-opslag op aarde. Lang werd gedacht dat deze diertjes simpelweg meedreven met de stroming. Maar nee: ze gebruiken geluidsgolven om op het juiste moment omhoog en omlaag te bewegen in de waterkolom. Is de timing verkeerd, omdat er te veel lawaai van buitenaf is, dan kan dat zomaar de kansen op overleving of voortplanting wegnemen.’

Uit de serie ‘When Red Disappears’ door Elspeth Diederix

Hoe geluid ook een oplossing kan zijn

Een probleem: onderwaterleven kan geen kant op, want het geluid is tot in de verste verte te horen. Onder water bewegen geluidsgolven zich vijf keer sneller voort dan in onze atmosfeer: Om die reden is het een perfect middel om te communiceren en te navigeren in Zo maken veel vissen voor hun zwemrichting gebruik van de bewegingsrichting van geluidsgolven in het water. Die vorm van geluid kunnen wij mensen niet horen, maar zeedieren wel. 

Hoe horen deze dieren dat geluid dan?

‘Veel van het zeeleven heeft de raarste frutseltjes op hun lichaam zitten. Dit is allemaal bedoeld om geluid op te vangen. In vissen bijvoorbeeld Dat zijn kleine kalksteentjes die net iets zwaarder zijn dan vis en water, en daarmee geluid ontzettend precies kunnen opvangen. Het werkt eigenlijk net als de bewegingssensor in je telefoon. Hiermee bepalen vissen hun zwemrichting om voedsel te vinden, roofdieren te ontlopen of roepende soortgenoten te vinden. Zonder geluid, of met een hoop kabaal van buitenaf, komt hier weinig van terecht.’

Een controlekamer die nu een hoop ruis binnenkrijgt.

‘Absoluut!’

Maak je je daar zorgen over? 

‘Ja, zeker omdat de invloed van geluid zo vaak vergeten wordt, ook door duurzame bedrijven als windmolenleveranciers, en door de wetenschappers die onderzoek doen naar onze oceanen. Zelfs mensen die juist rekening willen houden met de natuur verstoren haar vaak met hun akoestische aanwezigheid.’

Menselijk geluid heeft dus een flinke invloed op de natuur. Wat kunnen we eraan doen?

‘Niet al het geluid dat we maken is een doel op zich. Vaak is het een bijproduct dat we ook kunnen verminderen. Voor heien bestaan bijvoorbeeld inmiddels technieken waarbij er niet met hamerslagen gewerkt wordt die de schokgolven veroorzaken, maar met een schroefsysteem. Dat maakt veel minder geluid. Verder kun je ook een gordijn van bubbels optrekken tijdens werkzaamheden. Dat vermindert de verspreiding van het kabaal. Ook wordt er gebruik gemaakt van "visverschrikkers" die afschrikkende tonen uitzenden voordat de werkzaamheden beginnen. Deze moeten de vissen wegjagen, zodat ze daarna in alle rust weer terug kunnen keren.’

Geluid hoeft dus niet alleen schade op te leveren?

‘Nee, inderdaad. Je kunt het ook gebruiken om iets nuttigs mee te doen om onze impact op de natuur te verzachten. Zulke technieken zijn alleen nog nauwelijks getest. Daar ga ik de komende tijd ook mijn bijdrage aan proberen te leveren.’

Geluid onder water moet dus gehoord worden. 

‘Luid en duidelijk!’ 

Over het beeld ‘When Red Disappears’ verwijst naar de drastische kleurverandering die onder water optreedt. Naarmate je dieper duikt, verdwijnt de kleur rood uit het zichtbare spectrum. De rest van de kleuren volgen een voor een, tot na tientallen meters alles zwart is. Elspeth Diederix raakte gefascineerd door deze kleurarme onderwaterwereld en hoe het je bewust maakt van de vanzelfsprekendheid waarmee we kleuren boven het wateroppervlak ervaren. Door tijdens het duiken haar eigen lichtbron mee te nemen, maakt ze een kleurenpalet zichtbaar dat we met het blote oog niet zouden kunnen waarnemen. (Beeldredacteur, Lisa van Casand) Bekijk de website van Elspeth Diederix

Lees ook:

Het Groot Barrièrerif kwijnt weg. Dus investeert Australië 300 miljoen in koraalbehoud. Helpt dat? Continu kreeg de Australische regering brandbrieven vanuit de toeristenbranche en de koraalwetenschap: ga in godsnaam over tot actie en red onze prachtige riffen. Dat wil de regering nu ook. Er is budget. Maar wat moet ze doen? Lees het verhaal van Tamar