Essay

Misschien is dit oeroude idee om met onzekerheid om te gaan precies wat 2020 nodig heeft

Emily Dreyfuss
Journalist, op zoek naar het Goede Leven in 2020
Illustraties door Rebeka Mór en Hanna Rédling (voor De Correspondent)

Niemand weet precies wanneer de pandemie voorbij is, of hoe de machtsoverdracht in de VS gaat verlopen. Hoe moet je omgaan met onzekerheid? Voor een antwoord op die vraag kun je te rade gaan bij de oude Grieken.

In de weken die voorafgingen aan de Amerikaanse presidentsverkiezingen waren overal in het land bezig zich te wapenen tegen het allerergste. Een vrouw borg een geladen pistool op naast een fles whisky. Een andere vrouw maakte al haar belangrijke tandartsafspraken vóór verkiezingsdag, mocht de samenleving instorten en de tandheelkundige praktijk zijn deuren moeten sluiten.

Als je het stereotype van de prepper kent, zal niets van dat gedrag je verbazen. Bijzonder is wel dat deze preppers zichzelf progressief noemen. Na de verkiezingen van 2016 werd ik lid van een stel progressieve prepper-groepen op Facebook, om verslag te doen over hoe ze doordraaiden. Maar gaandeweg ging ik hun zelfredzaamheid waarderen en bleef ik hen heimelijk observeren – en stak ik een hoop op. Een week voor de verkiezingen van dit jaar zette een groepslid gedetailleerd uiteen hoe hij, als Trump werd herkozen, door een rivier zou waden om stiekem Canada in te komen. Gezien het klimaat van angst dat er heerste, leek dat niet eens zo’n wild plan.

Ik ga ervan uit dat de man zijn plan nog niet ten uitvoer heeft gebracht. Ik schrijf dit twee dagen na verkiezingsdag – we weten nog steeds niet wie het presidentschap heeft gewonnen. Tegen de tijd dat je dit leest, is dat misschien wel duidelijk, maar zal er nog altijd onzekerheid in de lucht hangen. Wat gaat er nu gebeuren?

Met deze oude filosofie kunnen we het hoofd bieden aan alles wat de toekomst ons brengt

Er is zo veel wat we niet weten, en niet kunnen weten. De Amerikaanse verkiezingsstrijd van dit jaar is een van de vele gebeurtenissen waaruit blijkt dat onzekerheid onze levens tekent. We checken peilingen om die onzekerheid de baas te blijven, maar net als in 2016 schoten ze tekort. We wenden ons tot de media en tot pandemie- en verkiezingsexperts, om antwoorden te krijgen over de toekomst, maar als ze eerlijk zijn geven ze toe: er is veel dat we niet kunnen voorspellen.

Mensen die in de geestelijke gezondheidszorg werken zeggen dat de pandemie heeft geleid tot een sterkte toename van angstgevoelens. Neem de onderzoekers die op basis van trending woorden op Twitter het geluksquotiënt van de Angelsaksische wereld analyseren (ze zijn van plan meer taalgebieden toe te voegen), en de uitkomsten vastleggen op een ‘Hedonometer’. In 2020 registreerde die Hedonometer de meeste angst en het meeste verdriet sinds de onderzoekers begonnen met het verzamelen van gegevens (2008). Toen ik mijn arts vertelde dat ik angstig was en slaapproblemen had, zei ze: ‘Wie niet?’ 

Om mijn gevoelens van onzekerheid te beteugelen, bereidde ook ik me geestelijk voor op een ramp: ik stelde me voor dat het worstcasescenario zou uitkomen. Mijn voorkeurskandidaat zou de verkiezingen verliezen, net zoals ik mijzelf de hele herfst inprentte dat covid-19 mijn land het komende jaar van begin tot eind in zijn greep zou houden.

Door mijn angsten zo op een rijtje te zetten, probeerde ik te voorkomen dat ik teleurgesteld zou worden, en dat de onzekerheid me plotseling de baas zou worden.

Dit, zo blijkt, is  Het is een kenmerk van het stoïcisme, dat in het oude Griekenland in de derde eeuw voor Christus ontstond. Ik heb me altijd aangetrokken gevoeld tot filosofie en wilde er aanvankelijk in afstuderen. Maar ik zag zo op tegen de colleges logica dat ik overschakelde op Engels en poëzie ging studeren.

Al pratend met mensen over hoe je een goed leven kunt leiden, en wat een goed leven eigenlijk betekent te midden van zo veel onzekerheid en droefenis, realiseerde ik me steeds meer dat mijn ideeën over de niet klopten, en dat deze oude filosofie een aantal handige trucjes kent om het hoofd te bieden aan alles wat de toekomst ons zal brengen.

Eudaimonia: Het goede leven als een staat van zijn

Alvorens te bespreken wat het stoïcisme inhoudt en wat het met de tegenwoordige tijd van doen heeft, is het nuttig om te begrijpen wat voor rol de filosofie tweeduizend jaar geleden in het oude Griekenland speelde. Filosofen vormden de elites en verkondigden hun ideeën op straat en op scholen. Een van hun belangrijkste leerstellingen ging over het bereiken en behouden van eudaimonia.

Eudaimonia wordt vaak vertaald als ‘geluk’, hoewel veel deskundigen zeggen dat dit niet klopt. In algemene zin betekende eudaimonia ‘het goede leven’, of een leven dat de moeite waard is om geleefd te worden. Dit is de definitie waarin ik het meest geïnteresseerd ben. Eudaimonia is niet zozeer een gevoel, maar een staat van zijn. De oude filosofische scholen onderscheidden zich grotendeels door hun opvattingen over hoe je deze staat van zijn kon bereiken. Te midden van de huidige onzekerheid, waarin we net zo goed streven naar ‘het goede leven’, kan het nuttig zijn om te proberen die opvattingen te begrijpen.

Hier een kort overzicht van de belangrijkste visies op eudaimonia met wat kort commentaar op de zienswijze van elke filosoof.

Socrates meende dat je eudaimonia bereikt door deugdzaam te zijn, en hij leek te vinden dat deugd kennis is. ‘Dit ligt aan de basis van veel rare dingen die Socrates zegt, zoals: de enige reden dat mensen verkeerd handelen is onwetendheid’, aldus Justin Vlasits, doctor in de filosofie aan de Universiteit Tübingen in Duitsland.

 

Plato benadrukte dat eudaimonia gaat over het bereiken van een soort innerlijke harmonie, zowel voor het individu als voor een gemeenschap. ‘In De staat heeft Plato het op een niet-metaforische manier over het geluk van een stad’, zegt Vlasits.

Voor Aristoteles ging eudaimonia over ‘goed doen en goed leven’. Zijn versie wordt vaak vertaald als ‘gedijen’, wat wordt bereikt door een combinatie van handelingen en geluk. Je moet deugdzaam handelen, een opleiding volgen, betrokken zijn bij de politiek en ook het geluk hebben van goede komaf, rijk en gezond te zijn. Kortom, zijn versie van eudaimonia betekent dat je een goed opgeleid en succesvol lid van de samenleving bent, en dit moet onomstotelijk opgaan voor je hele leven.

 

Eudaimonia bereik je volgens Epicurus door eenvoudige genoegens na te streven en pijn te minimaliseren. ‘Niet alleen fysieke pijn, maar – nog belangrijker – geestelijke, emotionele pijn’, zegt Massimo Pigliucci, hoogleraar filosofie aan het City College in New York. In tegenstelling tot de andere oude filosofen die grote scholen leidden, onderwees Epicurus de gelijkheid van de seksen en stond hij vrouwen op zijn scholen toe.

Pyrrho, die aan de wieg stond van een toonaangevende denkschool binnen het scepticisme, gebruikte niet het woord eudaimonia, maar ataraxia, of kalmte, de afwezigheid van onrust. Die kun je bijvoorbeeld bereiken door niet te veel te hechten aan overtuigingen. Sceptici verwierpen starheid van denken. Je moet ‘je eigen filosofie samenstellen en een beetje van alle markten thuis zijn, ofwel: eclectisch. ‘Ek legein betekent kiezen’, zegt Vlasits. ‘Pik de goede dingen eruit bij verschillende mensen, bekritiseer ze als ze het bij het verkeerde eind hebben en vorm je eigen mening.’

Tot slot komen we bij Zeno, de vader van het stoïcisme. Volgens hem en latere stoïcijnen, zoals de Romeinse keizer-filosoof of de slaaf-die-filosoof-werd kun je eudaimonia bereiken door te accepteren dat sommige zaken buiten je macht liggen. Je moet goed en deugdzaam zijn, maar ook je eigen beperkingen inzien. De stoïcijnen meenden dat je lijdt aan het leven als je denkt dat je dingen kunt veranderen die je juist helemaal niet kunt veranderen. Je oordelen en waarden, die kun je controleren. Niet meer, niet minder.

Wat de oude Grieken zouden zeggen over de Amerikaanse verkiezingen

Laten we, om de verschillen tussen de denkscholen te begrijpen, ze toepassen op een voorbeeld uit de echte wereld.

Op dit moment probeert Donald Trump een democratische verkiezing te ondermijnen door de oppositie ervan te beschuldigen het presidentschap van hem te stelen, terwijl de stemmen nog worden geteld. De definitieve uitslag en de reactie van Trump daarop bevinden zich buiten onze macht, wat de onzekerheid en angst die we al maanden voelen verder aanwakkert.

Een aanhanger van Epicurus zou zeggen: zet het nieuws uit, om de pijn te minimaliseren. Een socratisch denker zou zeggen: wapen jezelf met kennis. Een scepticus zou zeggen: doe wat je moet doen om van dat angstgevoel af te komen. Een aristoteliaan stelt misschien voor dat je je opleiding en andere privileges moet inzetten om zo goed mogelijk te gedijen, ongeacht wat er gebeurt.

Een stoïcijn zou zeggen: bereid je voor op al het mogelijke, en bedenk wat je kunt doen om deugdzaam en hulpvaardig te zijn wanneer Trump de democratie ondermijnt.

Filosofie: niet alleen een intellectuele oefening, maar een manier om je leven te ordenen

Het is misschien moeilijk voor te stellen dat je op dit soort momenten bij de filosofie te rade kunt gaan. Want als je ook maar een beetje bent zoals ik, dan zul je – net als ik – van je kindertijd tot aan je studententijd hebben gedacht dat filosofie iets hooggestemds is, iets theoretisch en fraais, maar verder weinig praktische waarde heeft. Maar net als onze gebrekkige vertaling van eudaimonia is dat een moderne interpretatie.

De Franse filosofiehistoricus Pierre Hadot definieert de filosofie in zijn baanbrekende werk Filosofie als een manier van leven (1981) als ‘spirituele oefeningen’ die in de vorm van ‘therapeutische middelen’ werden onderricht. Deze dagelijkse oefeningen, zoals lezen, lichaamsbeweging of kunnen volgens leiden tot een ‘diepgaande transformatie van iemands manier van zien en zijn’.

Als we iets van de oude Grieken kunnen leren over het goede leven, dan is het dit: eudaimonia is iets waaraan je actief moet werken. Dat was een radicaal idee toen Hadot het voor het eerst voor het voetlicht bracht en het wordt nog steeds niet erg goed begrepen.

Als we iets van de oude Grieken kunnen leren is het dit: aan eudaimonia moet je actief werken

Zelfs filosoof Pigliucci realiseerde zich pas na een persoonlijke crisis dat eudaimonia door dagelijkse oefeningen in de praktijk kon worden gebracht. (Ik praat hier uitgebreider over met

Toen Pigliucci ver afgedreven was geraakt van het katholicisme van zijn jeugd, kreeg hij het gevoel dat hij een nieuw kader nodig had om alles te kunnen begrijpen. ‘Ik was net klaar met mijn promotie in de filosofie’, zegt hij, ‘dus ik dacht: als het antwoord érgens te vinden is, dan is het wel in de filosofie. Want ja, waarom was ik anders filosofie gaan studeren?’ En dus ging hij op zoek, net als ik nu.

Hij probeerde Aristoteles, maar die vond hij te en te weinig praktisch. Hij probeerde het epicurisme uit en realiseerde zich dat hij de afwijzing van politieke betrokkenheid niet kon accepteren. Vervolgens beproefde Pigliucci de boeddhistische filosofie, maar kwam tot de conclusie dat hij sommige metafysische onderdelen ervan niet pruimde, zoals het geloof in reïncarnatie. Ten slotte kwam hij uit bij het stoïcisme, en dat sneed hout voor hem.

‘Een levensfilosofie heeft in wezen drie componenten’, legt Pigliucci uit. ‘Er is een metafysica: een verhaal over hoe de wereld werkt. Er is een ethiek: een verhaal hoe je in die wereld moet leven. En dan zijn er nog praktische handelingen.’ In het stoïcisme gaat het daarbij onder meer om een dagboek bijhouden, je voorbereiden op worstcasescenario’s en het leren van nuttige en memorabele uitspraken waarin de stoïcijnse waarden zijn samengevat – zinnen die je voor jezelf kunt herhalen wanneer je ze het meest nodig hebt.

Dus begon Pigliucci oefeningen te doen – de meditaties en de dagelijkse reflecties; eerst een dag, toen twee dagen, toen een maand. Nu, zes jaar later, zit hij in het bestuur van Hij zegt dat hij vooral geboeid raakte door het stoïcisme omdat het heel duidelijk maakt wat binnen je macht ligt en wat niet. ‘Als je je aandacht richt op de dingen die je onder controle hebt, en je neemt de rest kalmpjes op – dat wil zeggen dat je de dingen neemt zoals ze komen – dan zul je nooit reden tot klagen hebben. Je zult een goed leven hebben. Je zult vrij zijn van ongemak’, parafraseert hij Epictetus.

Waarom de tech-sector het stoïcisme koestert

Dit is wat ook mij zo aanspreekt aan het stoïcisme. Als journalist kan ik bijvoorbeeld verslag doen van hoe de president de democratie in mijn land ondermijnt. Geen moment koester ik de illusie dat een artikel systemische problemen zal oplossen, maar dit is wel wat binnen mijn macht ligt. Dat erkennen en dat doen, betekent dat mijn leven – hoewel niet vrij van lijden – toch goed kan zijn.

Het feit dat het stoïcisme zo praktisch is en zo goed aan elke situatie is aan te passen – en vaak erg lijkt op de adviezen van loopbaancoaches en productiviteitsexperts – verklaart waarschijnlijk waarom het zo populair is in

Jaime Teevan bijvoorbeeld, die bij Microsoft onderzoek doet naar arbeidsproductiviteit, vertelde me eerder dit jaar dat ze mensen adviseert om aan het eind van elke dag even stil te staan ​​bij hun werkdoelen, het hoofd leeg te maken, zodat ze frisser aan de volgende dag kunnen beginnen. ‘Het hoeven niet eens alleen werkdoelen te zijn. Persoonlijke doelen mag ook. Door aan het eind van de dag een paar minuten te besteden aan de vraag ‘’wat vind ik belangrijk?’’ kun je afstand nemen en daardoor ’s ochtends productiever zijn’, zegt ze. Dat is een stoïcijns idee. Seneca, een late stoïcijn, adviseerde in wezen precies hetzelfde.

Maar in deze tijd van extreme onzekerheid – mijn broer Ben liet mij weten dat onze moeder op verkiezingsavond naar het nieuws keek en ‘in staat was om arsenicum te drinken’ omdat ze zo bang was dat Trump weer zou winnen – biedt het stoïcisme ons iets waarvan we allemaal kunnen leren. Het is nuttig om je te concentreren op beheersbare zaken, en je geen zorgen meer te maken over het onbeheersbare.

Mijn moeder was gaan stemmen. Ze had anderen aangemoedigd om te stemmen. Ze had mensen ertoe aangezet hun stembiljetten in te leveren. Ze kon niets meer doen. De volgende dag, nadat een aardig persoon haar via Twitter liet weten aan haar te denken, begreep ze weer dat er geweldige mensen in de wereld zijn en dat ze zich op hen moest richten, en op haar honden, en haar kleinkinderen, en op zaken die ze op dit moment kon controleren.

Rust vinden in een onzekere tijd

Dat is erg stoïcijns. Net als duizend rollen toiletpapier kopen en een moestuin aanleggen, zoals de mensen in mijn progressieve preppersgroepje. Ze noemen zichzelf misschien geen stoïcijnen, maar ze belichamen een bepaalde praktische toepassing van die filosofie. En hoewel hun aanpak extreem is, kan ik melden dat nu de stembussen in de VS zijn gesloten, de preppers zelf vrij kalm zijn.

Ze hadden erger verwacht. Terwijl een van mijn beste vrienden een pistool had gekocht voor het geval rondtrekkende Republikeinse plunderaars zijn appartement in het progressieve San Francisco zouden binnenvallen – wat vrijwel zeker niet zal gebeuren – wisselden de preppers broodrecepten uit op hun Facebookpagina. Een beetje onzekerheid kunnen ze wel aan.

Ik kweek nog geen groenten in mijn tuin en heb ook geen maar ik lees hun berichten alsof ik aantekeningen maak over de toekomst. Het geeft me rust. Ik hoop dat jij die ook kunt vinden.

Vertaling: Carl Stellweg

Meer lezen?