Filosoof en docent Sanne ten Wolde verzon voor haar leerlingen een jaloersmakend leuke schoolopdracht: verdiep je in een filosoof, en maak vervolgens een socialmedia-account aan voor hem of haar.

Het resultaat postte ze op Twitter. En het is briljant. 

Zo plaatst @the_aristoteles_ een foto van de befaamde School van Athene (bijschrift: ‘Lekker met de meiden’).

@simone_debeauvoir1908 vraagt haar volgers wat ze vinden van de vooroordelen omtrent geslacht.

De filosofen laten reacties achter onder elkaars posts. ‘Dikke plopsigaar maat 🤩💉’, schrijft @platodefilosoof onder @betrand.russell_vbd’s foto met pijp.

Russell beantwoordt met ‘Knappieeee❤️❤️❤️’, onder Plato’s foto van zijn eigen standbeeld. 

En mijn persoonlijke favoriet: @francis.bacon_xo, die is omgetoverd tot heuse Insta-baddie, compleet met opgespoten lippen, acrylnagels en eyebrows on fleek (bijschrift: ‘Looking like a snack 💅✨🧚’).

Ja ja, memen kan deze generatie scholieren als de beste.

De fantasieprofielen zijn een rake greep uit meer dan tweeduizend jaar filosofie. Maar samengenomen zijn de gefingeerde socialmedia-accounts naast dolkomisch ook ontluisterend. Want hoewel één leerling de Egyptische revolutionair en controversiële islamgeleerde koos voor de opdracht, zijn de filosofen die de rest van de leerlingen kozen stuk voor stuk westers. En bovenal: wit.

Je kan het de leerlingen nauwelijks kwalijk nemen. Binnen blijven de perspectieven van niet-westerse denkers Alsof er nergens anders op de wereld over de grote vragen des levens werd nagedacht. 

Wat we missen als we niet-westerse perspectieven buiten beschouwing laten

Het gebrek aan niet-westerse perspectieven in de keuzes van Ten Woldes leerlingen viel me in het bijzonder op, omdat ik in dezelfde week Socrates en Orunmila: Wat we van Afrikaanse filosofie kunnen leren las, een boek van de Nigeriaanse filosoof Sophie Bosede Oluwole. In dat boek laat Oluwole zien wat we missen als we deze perspectieven buiten beschouwing laten.

Sub-Sahara-Afrika kent vele rijke tradities van eeuwenoude, mondeling overgeleverde verhalen en volksvertellingen. Maar het gaat te ver om deze folklore ‘filosofie’ te noemen

Oluwole, behaalde in 1984 als eerste vrouw in Nigeria een doctorstitel in de filosofie. Hierna legde zij zich toe op het bestuderen van de wijsgerige traditie van de Yoruba, het West-Afrikaanse volk waar ze zelf onderdeel van was.

Zowel westerse als hedendaagse Afrikaanse filosofen geloven vaak dat er niet zoiets bestaat als stelt Oluwole. Sub-Sahara-Afrika kent vele rijke tradities van eeuwenoude, mondeling overgeleverde verhalen en volksvertellingen. Maar het gaat te ver om deze folklore ‘filosofie’ te noemen, zo luidt de academische consensus. Die kan niet worden gelijkgesteld aan wijsgerige tradities als die van bijvoorbeeld de Oude Grieken.

Het begin van de klassieke Afrikaanse filosofie

Bullshit, zegt Oluwole. Zij verdiepte zich jarenlang in het Ifa-corpus, een collectie van duizenden verzen die generatie op generatie mondeling overgedragen werden. Ifa-practici leerden de teksten uit het hoofd, en droegen het over op de leerlingen die na hen kwamen. 

De grondlegger van Ifa – degene aan wie de vele verzen in het Ifa-corpus worden toegeschreven – is Ifa staat nu vooral te boek als een religieuze praktijk, met bidden, rituelen, offers, vasten, voorouderverering. Maar volgens Oluwole is Ifa meer dan dat: zij ziet als een volwaardige wijsgerige traditie – het begin van de klassieke Afrikaanse filosofie.

Om dat te laten zien, vergelijkt ze Orunmila in haar boek met een andere grondlegger van de klassieke filosofie –

Allebei rondbuikig, lelijk en klein

In haar boek laat Oluwole zien hoeveel beide denkers eigenlijk met elkaar gemeen hebben. Ze hadden allebei een steenhouwer als vader, werden omschreven als klein, rondbuikig en lelijk, waren hoogstwaarschijnlijk polygaam en volgens de overlevering niet vies van een borrel.

Ook hun denken vertoont veel overeenkomsten: beiden predikten deugdzaamheid als voornaamste karaktereigenschap voor een goed leven, erkenden de beperkingen van hun eigen kennis, en schreven dialoog voor als de voornaamste vorm van het beproeven van filosofische kennis.

Toch kent hun filosofie ook Het belangrijkste verschil is de manier waarop beide wijsgeren naar de wereld kijken. Socrates denkt volgens Oluwole vooral in tegenstellingen: er bestaat volgens hem een scherpe scheiding tussen materie en idee, kennis en onwetendheid, goed en kwaad. 

Orunmila ziet het anders: ook hij onderscheidt maar denkt vanuit de relaties van deze tegengestelden tot elkaar. Goed en kwaad, bijvoorbeeld, vormen volgens Orunmila een onscheidbaar paar, twee kanten van dezelfde medaille die niet zonder elkaar kunnen bestaan. 

Beiden zetten geen letter op papier, en toch werd Socrates beroemd

Tussen de overeenkomsten en verschillen tussen Socrates en Orunmila steekt één gelijkenis er met kop en schouders bovenuit: hoewel Socrates en Orunmila allebei een belangrijke bijdrage leverden aan de filosofie, zetten ze zelf geen letter op papier.

Zowel Socrates als Orunmila kennen we vooral door wat hun volgelingen van hen nalieten. Socrates’ leerlingen Plato en Xenophon lieten zich inspireren door hun leermeester en voerden hem als personage op in hun eigen teksten. Orunmila had op zijn beurt zestien volgelingen die zijn kennis mondeling doorgaven aan de volgende generaties.

Toch werd Socrates een wereldberoemde filosoof, en bleef Orunmila nagenoeg onbekend? Waarom?

Het gebrek aan filosofische geschriften zorgde er daarom volgens Oluwole voor dat de Afrikaanse wijsgerige traditie niet als zodanig werd erkend

Binnen de westerse filosofische traditie wordt aan het geschreven woord een hogere wetenschappelijkheid toegeschreven dan aan de mondelinge overlevering, aldus Oluwole. De orale traditie zou geen degelijke, wijsgerige onderzoeksmethode zijn. Het gebrek aan filosofische geschriften zorgde er daarom volgens Oluwole voor dat de Afrikaanse wijsgerige traditie niet als zodanig werd erkend. 

Maar er is volgens Oluwole nog iets fundamentelers aan de hand: racisme. 

Toen westerse missionarissen aan voor het eerst in aanraking kwamen met het Ifa-corpus, bestond er al een uitgebreide rassenleer: de witte mens stond bovenaan de ladder van het denkvermogen en de beschaving, de zwarte mens bungelde ergens onderaan. Het denken van zwarte Afrikanen zou  

Het ontbreken van het geschreven woord in West-Afrika werd daarmee een bevestiging van de vooroordelen van de koloniale overheersers: de traditie van mondelinge kennisoverdracht wees op wat volgens hen de onwetenschappelijkheid van het Afrikaanse denken was. 

Oluwole laat zien hoe kortzichtig dat is. De leer van Orunmila heeft volgens haar net zo’n rationeel, kritisch en onderzoekend karakter als de geschreven teksten van de westerse filosofie. En we missen volgens haar een belangrijk perspectief als we de Afrikaanse filosofie blijven uitsluiten.

Zelfde montuur, andere glazen

Voor Oluwole staan Socrates en Orunmila namelijk symbool voor verschillende denkkaders, waarvan ze de ene ‘westers’ en de andere ‘Afrikaans’ noemt. 

Je kan het volgens Oluwole vergelijken met een bril. Het montuur bestaat uit de rationele, kritische en wetenschappelijke manier van denken die wij ‘filosofie’ noemen. De gekleurde glazen, dat is het denkkader, een nauwelijks waar te nemen perspectief dat alle rationele activiteiten doordringt. 

Westerse en Afrikaanse filosofen dragen dus hetzelfde montuur, maar hebben verschillend gekleurde glazen. En hoewel de vondsten van individuele filosofen binnen beide denktradities onderling sterk van elkaar verschillen, is de blik waarmee ze naar de werkelijkheid keken vergelijkbaar, en afhankelijk van hun westerse dan wel Afrikaanse denkkader.

Het westerse denkkader, schrijft Oluwole, is oppositioneel: het kijkt naar de wereld in onverenigbare tegenstellingen, en kenmerkt zich door een ‘of/of-logica’. het kijkt naar de wereld vanuit de relaties tussen tegengestelden, en volgt een ‘en/of-logica’.

Geen pleidooi voor de superioriteit van Afrika

Het complementaire denkkader zou volgens Oluwole een antwoord kunnen bieden op vele hedendaagse vraagstukken. Als je wereldbeeld niet bestaat uit tegenstellingen, maar uit relaties tussen tegengestelden, dan vloeit het goede voort uit een gevonden evenwicht tussen sentiment en rede, eigenbelang en algemeen belang, rechten en plichten, ingezetenen en nieuwkomers. In een wereld die steeds verder lijkt te polariseren, steeds verder lijkt te verzanden in wij/zij-denken, zou het goed zijn oog te hebben voor dat evenwicht.

Een voorbeeld: binnen het Afrikaanse denkkader is het volgens Oluwole ondenkbaar om migranten hun stem of hun rechten te ontnemen. Ingezetene of nieuwkomer, iedereen maakt onderdeel uit van de gemeenschap, van onze gezamenlijke werkelijkheid, en heeft daarom het recht om mee te doen en mee te denken. ‘Eenieder die het bestaan ontkent van anderen, ontkent in één adem zijn eigen bestaan’, leert Orunmila ons. 

Oluwole’s boek is geen pleidooi voor de superioriteit van het Afrikaanse denken. Zowel Orunmila als Socrates waren grote denkers, schrijft ze, die hun waarde hebben bewezen. Wat haar boek wel laat zien, is dat het uitsluiten van bepaalde perspectieven ons belangrijke inzichten kan ontzeggen – inzichten waarmee we meer begrip kunnen krijgen voor de wereld en de ander.

In de filosofieopdracht van Sanne ten Wolde koos een leerling ervoor een Instagram-account voor Socrates aan te maken. @socraatje postte onder andere een foto van het Legopoppetje dat van hem werd uitgebracht. Het is een geinig figuurtje, baard en gifbeker worden meegeleverd.

Nu is het wachten op het Legopoppetje van Orunmila. Hopelijk geleverd met een stukje broodnodige verbreding van ons filosofische denkkader.

Lees verder

3D render van 15 doosjes. Vijftien ontdekkingen die ik dit jaar in de grootste stad van Afrika deed Correspondenten blikken terug op 2019. Wat mij dit jaar bijbleef: een boom, een sport en een drankje. Een taal, een artiest en een groente. En allemaal vond ik ze in Lagos, Nigeria. Lees Maites verhaal over Nigeria hier terug