Dankbaarheid mag dan hip zijn, dat maakt het niet minder krachtig

Iedereen die ik ken is zijn zegeningen aan het tellen, of zegt me dat ik de mijne moet tellen. Op Instagram posten vrienden dagelijks hun dankbetuigingen. Tijdens een wandeling in een park in San Francisco vertelt mijn nuchtere vriendin, die advocaat is, hoe haar dankdagboek haar helpt geaard te blijven. Mijn therapie-app stelt voor dat mijn man en ik eens per week samen een lijst van onze zegeningen opstellen. De rector magnificus van onze alma mater heeft alle alumni een e-mail gestuurd om zijn dank uit te spreken voor ons (en, vermoed ik, voor onze donaties). De tandarts die mijn zoon drie jaar geleden een keer bezocht, schreef in een mail dat hij dankbaar was voor onze tanden. 

Dankbaarheid is in, ondanks – of misschien wel dankzij – alle moeilijkheden van het afgelopen jaar. We worden tegenwoordig geacht aan zogenaamde ‘dankbaarheidsbeoefening’ te doen. Het afgelopen decennium is deze vorm van zelfzorg uitgegroeid tot een volwaardige welzijnsrage, met speciale dagboeken om je dankbaarheid te noteren en organisaties die de beoefening van dankbaarheid promoten. Een heel onderzoeksgebied binnen de positieve psychologie is gericht op de voordelen van dankbaarheid en hoe het kan worden gestimuleerd, en er zijn coaches die dankbaarheid onderwijzen. 

Ik geef toe dat ik de opkomst van deze trend met enige ergernis beschouw. Het heeft zoiets beschamend serieus’, en komt ook niet altijd even oprecht over. Ik woonde ooit in de buurt van een Café Gratitude, dat voor 17 dollar veganistische sandwiches verkocht met namen als ‘Ik ben dankbaar’ of ‘Ik ben gezegend’. Je moest de broodjes bij het bedienend personeel met de volledige naam bestellen, zodat je deze stellingen ‘bekrachtigde’. Het kwam op mij altijd erg betuttelend over. (Later bleek dat de eigenaren werden beschuldigd van betrokkenheid bij een sekte, wat niemand die er ooit had gegeten ook maar enigszins verbaasde.) 

De dankbaarheidsbetuigingen die vaak worden gepromoot – een maand lang je zegeningen bijhouden of iemand een bedankbriefje schrijven – komen me vaak onbedoeld egoïstisch voor, vanwege de achterliggende bedoeling zelf een beter gevoel te krijgen. Maar hoe ik er ook over denk, enkelen van de meest genereuze, empathische en vreugdevolle mensen die ik ken, zweren bij het tonen van dankbaarheid. 

Mijn volgende stap in mijn zoektocht naar een eigentijdse invulling van het eeuwenoude idee van ‘het goede leven’, is om te begrijpen hoe dat komt.

Je zegeningen tellen 

Mijn zoektocht op Amazon naar boeken over dankbaarheid leverde 70.000 resultaten op. Maar ik wilde liever persoonlijke verhalen horen over de relatie die anderen met dankbaarheid hebben. Dus vroeg ik mijn volgers op Twitter: 

‘Heeft het uiten van dankbaarheid een positieve invloed op je leven?’

Aangezien Twitter meestal bol staat van geklaag, gesneer en verontwaardiging, had ik er niet veel van verwacht. Maar vrijwel meteen werd ik overspoeld door inspirerende antwoorden, vaak van mensen die verder niet geïnteresseerd leken in trendy zelfzorg-praatjes. 

‘Het heeft me een veel gelukkiger en positiever persoon gemaakt’, zei Rachel Delphin, manager bij streamingwebsite Twitch. ‘Ik begon na te denken over alles waar ik iedere dag weer dankbaar voor ben, en nu is het een reflex geworden die maakt dat ik beter bestand ben tegen slecht nieuws en moeilijke situaties. Daardoor heb ik minder stress.’ 

‘Ik heb het als tiener buitengewoon moeilijk gehad, en een van de manieren waarop ik daarmee om leerde gaan, was dankbaar zijn voor heel triviale dingen, zoals het eten van koekjes’, antwoordde Louise Matsakis, redacteur van online publicatie Rest of World.

Toen ik dezelfde vraag op Instagram postte, wilden mijn beste vrienden graag verhalen met me delen – over bezinning en verbinding met de gemeenschap; over een hersteld contact met een vervreemde ouder of verminderde gevoelens van angst; over het beheersen van woede, weer verliefd worden op de partner – wat volgens hen grotendeels kwam doordat ze bewust dankbaarder waren geworden.

Een van mijn favoriete antwoorden kwam van mijn vriendin Khay Muhammad Lightwell, wier vader haar en haar acht broers en zussen leerde om dankbaar te zijn. ‘Hij vertelde me hoe [onder de indruk] hij was van het feit dat we alle negen al onze ledematen en zintuigen hadden en gezond en mooi waren’, zei Lightwell. ‘Toen we ouder werden, veranderde dat in dankbaarheid dat we niet opgepakt of verkracht werden of verslaafd waren, zoals zo veel anderen in onze buurt.’ Van haar vader leerde Lightwell dat ‘dankbaarheid als versgemalen zout werkt: het brengt in vrijwel alles de rijkdom naar boven’.

Dankbaarheid: een ijdele bezigheid? 

Ondanks deze aangrijpende verhalen had ik nog steeds mijn reserves over de manier waarop in onze samenleving met dankbaarheid wordt omgegaan.

In de VS wordt dankbaarheid eenmaal per jaar door de staat bekrachtigd in de vorm van de Thanksgiving Day, waarop families en vrienden meestal rond een geslachte kalkoen en beboterde bijgerechten van elkaars gezelschap genieten en om de beurt uitspreken waar ze dankbaar voor zijn. 

Ik hou van Thanksgiving, maar het is een zeer problematisch feest. Ten eerste omdat het is ontstaan om de ‘eerste maaltijd’ tussen Europese kolonisten en de inheemse bewoners van het land te vieren, en om kinderen te leren dat kolonisten en inheemse volkeren in harmonie samenwerkten, terwijl de kolonisten in werkelijkheid een lange en bloedige poging tot genocide deden. 

Als we ons te veel richten op alles wat heerlijk en mooi is in ons leven, zal dat ons dan niet demotiveren om te veranderen wat misschien beter kan?

Dit jaar was het feest bovendien nogal een dooie bedoening, waar mensen die naar elkaar toe reisden of zich samen binnenshuis opsloten bang waren een nieuwe golf van infecties te veroorzaken.

De dood verspreiden is zelden een goede manier om je dank te uiten.

Thanksgiving suggereert dat het betuigen van dank iets uitzonderlijks is, alsof een jaarlijks gesprekje van tien minuten volstaat zodat je de rest van het jaar de dingen als vanzelfsprekend kan beschouwen. Bovendien kan een dankbetuiging overkomen als een opsomming van onze privileges, wat me erg ongepast lijkt in deze uitermate ongelijke wereld. Of het kan competitief worden, ons dwingen onszelf met anderen te vergelijken, als om in te zien dat wij het gelukkig beter hebben.

Het hele idee van het betuigen van dank lijkt me bovendien een potentieel recept voor zelfgenoegzaamheid en zelfs ijdelheid. En als we ons te veel richten op alles wat heerlijk en mooi is in ons leven, zal dat ons dan niet demotiveren om te veranderen wat misschien beter kan? Ik legde deze vragen voor aan de dankbaarheidsexperts. 

‘Is het betuigen van dankbaarheid niet gewoon een uiting van jezelf met anderen vergelijken? Ik zou het niet de duistere kant van dankbaarheid willen noemen, maar dat is zeker een vraag die ergens op de achtergrond rommelt’, geeft Amy Blankson, auteur van The Future of Happiness, toe. Maar ze voegt eraan toe dat dankbaarheid niet draait om negatieve vergelijkingen, en dat je anderen kunt helpen door op het positieve in je eigen leven te focussen.

‘Het uiteindelijke doel van onze dankbaarheid is om anderen te dienen en daarmee de wereld te dienen. Maar dat vereist meer dan alleen je zegeningen tellen. Het betekent gebruikmaken van je zegeningen’, zegt Kristi Nelson, die het boek Wake Up Grateful schreef en ook directeur is van een non-profitorganisatie met als doel mensen ‘te inspireren en helpen bij een bewust dankbaar leven’. 

‘Sta even stil. Rustig aan. Merk op wat in je leven werkt, en doe daar iets mee. Dat doe-stuk ontbreekt vaak in de New Age-cultuur, die bestaat uit het tellen van je zegeningen, zodat je een goed gevoel krijgt over jezelf en beter slaapt.’

Hoe fijn beter slapen ook is, het blijkt niet het einddoel te zijn van het betuigen van dank. Van Nelson leer ik dat het helemaal niet gaat om een oppervlakkige, demonstratieve dankbaarheid à la #blessed. En ik merk dat het dát gedrag is dat me het meest tegenstond, vooral dit jaar, toen het leven voor velen zo pijnlijk was. Mensen vertellen dat ze dankbaar moeten zijn terwijl ze op allerlei tastbare manieren lijden lijkt me niet alleen dom, maar ronduit wreed.  

Dankbaarheid is niet positief denken, het is niet geluk, en het is geen optimisme

‘Dankbaarheid is niet positief denken, het is niet geluk, en het is geen optimisme. Eigenlijk is dankbaarheid voor mij iets waardoor we ons verdriet intens kunnen voelen en tegelijkertijd dankbaar zijn’, zegt Nelson. ‘In moeilijke situaties kunnen we steun putten uit een dankbare levensinstelling. Dus hoe moeilijk ik het ook heb, ik kan me dankbaar voelen dat ik nog steeds adem. Ademhaling is op dit moment een belangrijk voorbeeld, omdat er nu zovelen zijn die dat niet zonder hulp kunnen.’

Ook Khay Muhammad Lightwell sprak over het belang van ademhalen als iets waar we allemaal dankbaar voor kunnen zijn. In feite is haar benadering van dankbaarheid, net als die van veel anderen die hun ervaringen met mij deelden, precies de manier die Nelson en Blankson mensen leren in praktijk te brengen: van het leven genieten; de mensen die je leven mogelijk hebben gemaakt eren; ruimte geven aan vreugde en aan leed. 

Sommige mensen lijken een aangeboren neiging tot dankbaarheid te hebben, of hebben in hun opvoeding geleerd door een dankbare lens naar de wereld te kijken. Maar zelfs als dat niet voor jou geldt, kan je je dankbaarheid cultiveren.

Hoe leren we dankbaar zijn

Er bestaat een rijke verzameling van wetenschappelijk onderzoek naar dankbaarheid, de oorsprong en de voordelen ervan. ‘Deze studies suggereren dat dankbaarheid een intrinsiek onderdeel is van het mens-zijn, onderdeel van de bouwstenen van de menselijke biologie’, schrijft onderzoeker Summer Allen in een overzicht^* van de dankbaarheidswetenschap, geschreven voor het Greater Good Science Center aan de UC Berkeley. 

Onderzoek naar primaten^* laat zien dat dankbaarheid een evolutionaire aanpassing is die mensen heeft geholpen te overleven. Genen die het hormoon oxytocine aanmaken (ook wel het ‘liefdeshormoon’ genoemd, omdat het een gevoel van verbondenheid stimuleert) blijken invloed te hebben op hoe mensen zich voelen en hun dankbaarheid uiten,^* wat suggereert dat er een genetische basis kan zijn voor hoe dankbaarheid werkt.

Neurowetenschappers hebben vastgesteld welke delen van onze hersenen worden geactiveerd als we ons dankbaar voelen.^* Psychologen ontdekten dat het ervaren van dankbaarheid mensen gelukkiger^* en gezonder^* maakt en blijvende positieve gevolgen heeft voor de gemoedstoestand en het perspectief.^* 

En tot slot hebben positieve psychologen ‘de invloed van dankbaar denken op psychologisch welzijn in het dagelijks leven’^* bestudeerd. Hun onderzoek ‘bevestigt niet alleen de wetenschappelijke voordelen van dankbaarheid, maar kan ons bovendien laten zien hoe we deze houding kunnen aanleren’, zegt Amy Blankson.

Een goede vriendin, die verzocht om niet bij naam te worden genoemd, heeft een manier gevonden om haar dankbaarheid in de praktijk te blijven brengen. Ze realiseerde zich dat haar wrok jegens haar gewelddadige moeder haar belette om verder te gaan in haar leven, en ontdekte dat dankbaarheid haar daarbij kon helpen. Elke dag neemt ze een minuut de tijd om te bepalen waar ze dankbaar voor is – inclusief het leven dat haar moeder haar heeft geschonken. Soms steekt ze op die momenten een kaars aan, om rustig te worden en haar aandacht vast te houden. 

Ze vertelt dat ze hierdoor verantwoording kan afleggen over haar eigen daden tegenover anderen. ‘Ik beschermde mezelf tegen shit die ik al had overleefd. Ik stelde mijn winst in termen van wat ik moest overwinnen’, zegt ze. ‘Verantwoording afleggen hoort bij dankbaarheid. Ik ben dankbaar voor de kans mijn fouten recht te zetten en meer controle te krijgen over hoe ik verder ga.’ 

Hoe je dankbaarheid in de praktijk kunt brengen

Een deskundig advies voor de beginner op het gebied van dankbaarheid: schrijf elke dag drie dingen op waar je dankbaar voor bent. Zoals Blankson uitlegt, moeten ze nieuw zijn, zodat je hersenen worden gedwongen je omgeving te scannen en echt aandacht te besteden aan alles om je heen. Als je steeds je dank uit voor, bijvoorbeeld, je gezondheid of je familie, bestaat het risico dat het routine wordt. 

Hoe je je zegeningen noteert, doet er niet toe. Je kunt ze in een boek opschrijven of opnemen op een telefoon. Het idee is dat je het zo lang doet dat het een gewoonte wordt, een manier om naar de wereld te kijken. Zoals Blankson zegt: ‘Elk moment dat je je brein traint om na te denken over dankbaarheid en positiviteit, is een moment minder waarop je aan iets negatiefs denkt.’ 

Nelson formuleert het nog nadrukkelijker: ‘Het sturen van onze aandacht is een ultieme vrijheid. Als we ervan doordrongen zijn hoe groot ons vermogen is om onze aandacht te richten, kan dat zelfs ons leven veranderen.’

Dat dankbaarheid trendy en een hashtag is geworden, wil niet zeggen dat het geen legitieme en goede manier is om het leven te ervaren

Om die verandering zelf te ervaren, heb ik een week lang een audio-dankbaarheidsdagboek bijgehouden. In het begin voelde het ongemakkelijk om op te sommen waar ik blij mee was, ik ben gewend zulke gedachten voor mezelf te houden. Maar toen ik eenmaal over mijn zelfbewustzijn heen was, begon de aanpak te werken.

Toen ik een keer met een ochtendhumeur ontwaakte, dwong ik mezelf de dingen in te spreken waar ik dankbaar voor was en hoe geïrriteerd en zwaar ik me ook voelde, doordat ik me op die drie goede dingen concentreerde, veranderde mijn emotionele toestand. Naderhand voelde ik dat ik rechtop ging zitten en hoorde ik de vogels fluiten, in plaats van het galmen van mijn moedeloze gedachten. 

Als ik mezelf dwing mijn dag door een lens van dankbaarheid te bekijken, zie ik een ander leven. Bijvoorbeeld: mijn kinderen die een zooitje maken door op de keukenvloer te spelen zijn niet langer een bron van ergernis maar van dankbaarheid: ze hebben elkaar en een veilig huis om in te spelen. Mijn ontluikende dankbaarheidsbeoefening voelde als een hap chocola; een injectie van positiviteit die me net genoeg opbeurde om door te kunnen gaan met mijn dag, in plaats van geïrriteerd te raken door de gebeurtenissen om me heen.  

Geen van deze acties lijken op zichzelf erg opzienbarend, maar dit is wat ik heb geleerd: dat dankbaarheid trendy en een hashtag is geworden, wil nog niet zeggen dat het geen legitieme en goede manier is om het leven te ervaren. Het werkt net als een zuurstofmasker in een vliegtuig: door eerst je eigen masker op te zetten, heb je de kracht om anderen te helpen – en voor velen betekent goed leven dat je het deelt met anderen en dingen kunt veranderen. Ja, je slaapt beter, je hebt meer rust en bent aandachtiger, maar je kunt er ook de motivatie uit putten om eropuit te trekken en goede daden te verrichten. 

Terwijl ik dit schreef was ik dankbaar voor drie dingen: voor de deken op mijn schoot, een geschenk; voor mijn ouders, die me dit jaar ontroerend genoeg hetzelfde verjaardagscadeau gaven, ook al zijn ze al sinds 1992 gescheiden; en voor de kans om dit verhaal voor jullie op te schrijven.

Vertaling: Laura Weeda

Lees verder