Onze planeet leefbaar houden? Geef bossen en rivieren rechten

Bijna niemand durft tegenwoordig nog te ontkennen dat de mens in haar bestaan afhankelijk is van de natuur: bomen zorgen voor zuurstof, bijen bestuiven onze gewassen en algen in de oceaan dragen bij aan de stabilisatie van het klimaat. Toch gaat de mens slordig om met de aarde. 

Met de natuur, die we zo hard nodig hebben, gaat het slechter dan ooit.^* Ik geloof dat dat deels te wijten is aan de huidige wet- en regelgeving. Zo verdwijnen er dagelijks voetbalvelden aan regenwoud, zonder dat de mensen, overheden en bedrijven die hierachter zitten worden aangepakt. Een CEO die desastreuze beslissingen voor de natuur maakt, hoeft niet bang te zijn om persoonlijk voor diens acties vervolgd te worden.

Het antropocentrische karakter van milieuwetgeving spat ervanaf: de mens, als middelpunt van het bestaan, vormt het uitgangspunt van wet- en regelgeving. Dit uitgangspunt heeft ertoe geleid dat wij de natuur beschouwen als ons eigendom: iets wat we kunnen uitbuiten voor menselijk gewin. Wij, de mens, hebben als eigenaar onbeperkte macht over de natuur. 

Kabinet-in-wording, het kan anders. We kunnen het tij keren. Om dat te doen, moeten we ons een nieuw denken en doen eigen maken ten opzichte van de natuur. In een tijdperk gedefinieerd door klimaatverandering, biodiversiteitsverlies en andere ecologische crises kunnen we het ons simpelweg niet veroorloven om op deze manier door te gaan.

Ik pleit voor een ecocentrische benadering in het recht, waarbij het welzijn van de natuur centraal staat. 

Het is hoog tijd voor de juridische emancipatie van de natuur. Voor het strafbaar stellen van ‘ecocide’, oftewel de grootschalige beschadiging of vernietiging van de natuur, en voor het erkennen van de rechten van de natuur. 

Waarom de natuur nu het onderspit delft

Misvattingen over de relatie tussen mens en natuur vinden hun oorsprong al in het christelijke scheppingsverhaal: God gaf de mens opdracht te heersen over al wat leeft op aarde. Verlichtingsfilosofen bouwden voort op dat idee. Zo meende René Descartes dat de mens het enige wezen met een geest is. Dieren zijn ‘machines’ die niet kunnen denken, voelen en spreken. De natuur is iets om te beheersen en te gebruiken voor de mens.

Tijdens de industriële revolutie werd duidelijk welke gevolgen deze opvattingen over de natuur hebben: industrialisatie leidde tot economische groei, waarbij de natuur massaal werd uitgebuit voor menselijk gewin. Alles was gericht op groei van de economie, ten koste van de natuur.

In de jaren tachtig van de vorige eeuw kwam er voor het eerst aandacht voor duurzame ontwikkeling,^* een koepelterm waarin sociale, ecologische en economische duurzaamheid samenkomen. Drie zaken die van elkaar afhankelijk zijn.

Maar vandaag de dag is de balans zoek: de ‘oude’ economie lijkt bij iedere beslissing het zwaarst te wegen. Zo ook in Nederland.

Denk maar aan de stikstofcrisis. De overheid stelde in 2015 het Programma Aanpak Stikstof (PAS) op als beleidskader om de hoeveelheid stikstof in Natura 2000-gebieden terug te dringen. Maar (bouw)projecten die mogelijk voor extra stikstofuitstoot zouden zorgen, hoefden niet te worden stopgezet. De Raad van State oordeelde in 2019 dat het PAS niet voldeed aan Europese natuurwetgeving en verklaarde het ongeldig.

De doelstelling van de overheid wat betreft stikstof is nog steeds ‘de natuur sterker te maken en de hoeveelheid stikstof terug te dringen. Want hoe sterker de natuur, hoe meer die tegen een stootje kan en maatschappelijke en economische ontwikkelingen mogelijk worden’.^* De natuur schijnt enkel de groei van de economie te dienen.

Het recht als symptoombestrijding: pas als het al misgaat komt wetgeving in beeld

Huidige milieuwetten zijn niets anders dan symptoombestrijding: ze zijn onderdeel van het falende antropocentrische systeem, in plaats van dat ze dit systeem veranderen. 

Een typisch voorbeeld van deze symptoombestrijding vind je in de wetgeving over bedreigde diersoorten. Zo hebben veel landen bijvoorbeeld wetten die bepaalde bedreigde diersoorten beschermen, maar deze wetten zijn er niet om de oorzaak van het uitsterven – de massale uitbuiting van diersoorten – tegen te gaan. In plaats daarvan zegt de wet dat we dieren pas beschermen als ze al met uitsterven worden bedreigd. 

Voor zover er sprake is van juridische bescherming van de natuur, bestaat die uit technische milieuvoorschriften en vergunningsvoorwaarden. Hoewel de belangen van het milieu ‘in acht worden genomen’ bij het beoordelen van vergunningen, worden in de praktijk ‘zachte’ waarden als natuur en biodiversiteit vaak overschreden door ‘maatschappelijke’ en ‘economische’ belangen.

En terwijl bedrijven en regeringen slimme advocaten hebben om voor hen te pleiten, heeft de natuur geen vertegenwoordiger. Hoe kunnen we de natuur beschermen binnen het huidige bestuursrechtelijke systeem, als haar stem niet wordt meegenomen in beslissingen die haar welzijn aangaan?   

Het primaat voor wat wel en niet mag zou bij de politiek moeten liggen, die wetten maakt – niet bij de rechter

Natuurlijk, er worden ook nu al overwinningen voor de aarde geboekt in de rechtszaal. Denk aan het rechterlijke vonnis over het stikstofdossier in 2019. En in de Urgenda-zaak werd het lakse klimaatbeleid van de Nederlandse regering afgestraft, omdat het inwoners in gevaar brengt. 

Maar het primaat voor wat wel en niet mag zou bij de politiek moeten liggen, die wetten maakt – niet bij de rechter. De politiek moet haar verantwoordelijkheid nemen en het welzijn van de natuur centraal stellen in wet- en regelgeving.

In meer dan 25 landen bestaat het al: rechten voor de natuur

Pal tegenover het antropocentrisme staat het ecocentrisme: de overtuiging dat de mens deel uitmaakt van de aardse gemeenschap en leeft in een systeem van onderlinge afhankelijkheid. De mens is in die benadering niet superieur aan al het andere dat leeft. Het ecocentrisme heeft zich in de jaren tachtig ontwikkeld als reactie op de toenemende milieuproblemen.

In de ecocentrische benadering is de intrinsieke waarde van al het leven essentieel. Een opvatting die leeft bij verschillende inheemse volkeren. De natuur heeft waarde, simpelweg ‘omdat ze bestaat’. Je neemt verantwoordelijkheid voor je band met de natuur en denkt bij de keuzes die je maakt aan de belangen van alle vormen van leven en van toekomstige generaties. 

Het buen vivir-principe uit Zuid-Amerika is een mooi voorbeeld van deze ecocentrische benadering. Dit concept gaat uit van een harmonieus bestaan, waarin geen conceptuele kloof tussen natuur en samenleving bestaat. In het beeld van Pachamama, de bron van al het leven, is de mens een intrinsiek onderdeel van al het aardse leven. Hierbij hoort een duurzame economie waarin biologische landbouw, ecotoerisme en recycling passen. Door duurzaamheid centraal te stellen kunnen mensen én de rest van de natuur floreren.

Het is geen toeval dat de natuur juist in sommige landen in Zuid-Amerika rechten heeft gekregen. Maar ook elders zijn rechten voor de natuur geïmplementeerd: anno 2021 zijn ze in de wet- en regelgeving van ruim 25 landen te vinden, van een bos in Nieuw-Zeeland tot aan de heilige rivieren in Bangladesh. ^*

In Colombia namen rechters in 2016 een interessante beslissing in een rechtszaak over de ernstige vervuiling van de Atrato-rivier. Lokale gemeenschappen, vertegenwoordigd door onder andere het Centro de Estudios para la Justicia Social Tierra Digna, vroegen het constitutionele hof van Colombia om een acción de tutela: een actie tot het beschermen van de fundamentele rechten op leven, gezondheid, water, voedselzekerheid, een gezond milieu, en de cultuur en het territorium van de lokale etnische gemeenschappen.

In een ecocentrische benadering van de zaak verklaarden de rechters dat de bescherming van bossen, rivieren, en andere elementen van een gezonde leefomgeving een directe relatie heeft tot de garantie van rechten op leven, gezondheid, cultuur en meer. Het hof erkende de Atrato-rivier als een autonome entiteit met rechten. De rechters namen als uitgangspunt dat de aarde niet van de mens is. Integendeel, de mens en alle andere soorten behoren samen tot de aarde. De mens kan zich als ‘voogd’ wel de zorg van andere soorten aantrekken.

Volgens de Ecuadoraanse grondwet kan iedere persoon een rechtszaak voeren in de naam van de natuur om haar rechten te waarborgen

Rechters in Colombia verklaarden ook nationale parken, meerdere rivieren, het Tota-meer, het Colombiaanse Amazone-regenwoud en dieren tot rechtssubjecten. Dat is uniek: in de meeste landen worden überhaupt nog geen rechten aan de natuur toegekend. 

Alleen Ecuador heeft een grondwettelijke status aan de natuur gegeven – rechten voor de natuur zijn in 2008 in de grondwet opgenomen. Pachamama, in al haar levensvormen, kreeg het recht op bestaan en op herstel. Volgens de grondwet kan iedere persoon een rechtszaak voeren in de naam van de natuur om haar rechten te waarborgen. Zo vonden er rechtszaken plaats die gingen over de Vilcabamba-rivier, mijnbouwactiviteiten in rijke biodiversiteitshotspots en over haaienvinnen. 

Ruim de helft van de rechtszaken voor rechten voor de natuur in Ecuador werden gewonnen. Betekent dit ook dat het met het welzijn van de natuur beter is gesteld? Ecuador kampt nog steeds met problemen door mijnbouwactiviteiten en andere exploitatie van de natuur. Net als bij elke andere wet kan het nog jaren duren voordat we iets kunnen zeggen over de praktische impact van rechten voor de natuur.

En hoe zit het bij ons in Europa?

Voordat we kijken hoe het er in Europa voorstaat met rechten voor de natuur, nog even op een rij:

• Natuurrechten kunnen worden erkend door rechters of via de politiek.
• Als de natuur een rechtspersoon wordt, geniet ze een onafhankelijke juridische status die beschermd moet worden – en zo krijgt ze een stem in onze samenleving.
• Dat kan gaan om de natuur in het algemeen of om concrete entiteiten zoals rivieren, bossen of bergen, die rechten of eigen rechtspersoonlijkheid krijgen.
• Als volwaardig stakeholder mét rechten moet zij meegenomen worden in beslissingen die haar welzijn aangaan.
• Menselijke voogden zorgen ervoor dat deze rechten worden gewaarborgd en nageleefd. In het ergste geval kunnen zij een rechtszaak aanspannen namens de natuur, zoals een voogd dat voor een kind kan doen.

Ook hier begint het idee van juridisch ecocentrisme te leven. Zo deed het Europees Parlement op 22 oktober 2020 een aanbeveling aan de Europese Commissie om een soortgelijk concept voor bossen te implementeren.^* Om vanuit Europa aangestuurde wereldwijde ontbossing tegen te gaan, zouden oude bossen een speciale juridische status moeten krijgen, zodat ze beter kunnen worden beschermd.

Binnen Europese landen beginnen er ook bewegingen op te komen. Zo is er een Zwitsers-Frans initiatief dat pleit voor rechten voor rivier de Rhône. Parijs onderzoekt of de Seine rechten kan krijgen. In Zweden is er een grondwetswijziging voorgesteld om rechten voor de natuur in de grondwet op te nemen.^*

In Nederland is er ook het een en ander gaande. Want ook hier kampen we met problemen in onze rivieren door de zeespiegelstijging, plastic afval en verdwijnende biodiversiteit. De Maas voorziet bijvoorbeeld meer dan een half miljoen huishoudens en bedrijven in Limburg van schoon drinkwater. In 2019 kon het Maaswater niet meer gebruikt worden voor drinkwater door vervuiling met landbouwgif. Hier zijn geen juridische stappen tegen genomen, simpelweg omdat dit niet kon: de Maas is geen rechtspersoon.

Deze uitdagingen inspireerden me om samen met de Maas Cleanup een projectgroep op te zetten. Advocaten, actievoerders en natuurbeschermers onderzoeken op dit moment de mogelijkheid van rechten voor de Maas. Als ze deze krijgt, zouden vanuit haar naam rechtszaken gevoerd kunnen worden om vervuiling of overbelasting aan te pakken.

De natuur het recht op leven toekennen heeft weinig zin als er geen bescherming is tegen misdrijven tegen de natuur

Een andere campagne in Nederland pleit voor een bijzondere status van de Waddenzee. Hoewel op papier meerdere wetten de Waddenzee beschermen, worden deze onvoldoende geïmplementeerd in beheer en beleid. Het Waddengebied wordt ernstig bedreigd door zoutwinning, militaire activiteiten en visserij – naast klimaatverandering.

Rechten voor de natuur zijn in opmars. Maar de natuur het recht op leven toekennen heeft weinig zin als er geen bescherming is tegen misdrijven die diezelfde natuur beschadigen of vernietigen.

Daarvoor is tegelijkertijd een volgende stap nodig: een verbod op vernietiging van de natuur.

Waarom het een goed idee is ecocide strafbaar te stellen

Toen de Amerikaanse bioloog Arthur W. Galston zag wat de chemische stof Agent Orange aanrichtte tijdens de Vietnamoorlog, verzon hij er een nieuw woord voor: ecocide.^* Agent Orange vormde een dodelijke cocktail die het land, de rivieren, de oceaan en de mensen in Vietnam verbrandde en vergiftigde. Ecocide werd als term geïntroduceerd om de grootschalige beschadiging, vernietiging of het verlies van de natuur te beschrijven.

Sinds 2010 voerde de Schotse advocaat Polly Higgins een campagne om ecocide als misdaad toe te voegen aan het statuut van Rome. Het statuut van Rome is het oprichtingsverdrag van het Internationaal Strafhof in Den Haag. De huidige vier misdaden in het statuut zijn genocide, misdaden tegen de menselijkheid, oorlogsmisdaden en agressie. Toen Higgins in 2019 overleed aan de gevolgen van kanker, zette de organisatie Stop Ecocide de wereldwijde campagne voort in haar naam.

Het idee: zonder genocide in het statuut kunnen we mensenrechten niet waarborgen. Zonder ecocide in het statuut kunnen we de natuur niet goed beschermen.

In Spanje, Frankrijk en België leidt de aandacht voor ecocide tot discussies en in Spanje wordt de regering door een parlementaire commissie verzocht om het strafbaar stellen van ecocide op nationaal en internationaal niveau te onderzoeken.^*

De Nederlandse Partij voor de Dieren diende op 8 december 2020 een motie in waarin de regering werd verzocht onderzoek te doen om ecocide strafbaar te stellen. Deze motie werd verworpen, maar op 22 december 2020 diende de Partij voor de Dieren een initiatiefnota bij de Tweede Kamer in waarin zij de noodzaak van internationale ecocidewetgeving schetste. Daarbij zou ook onderzocht moeten worden of ecocide mogelijk kan worden opgenomen in het Nederlands strafrecht, in de Wet internationale misdrijven.

Vervuilende bedrijven komen er vaak met een geldboete vanaf, als ze al worden gepakt

Bij het strafbaar stellen van ecocide kunnen we denken aan het strafbaar stellen van acties die leiden tot vervuiling van de oceaan (zoals olielekken), ontbossing (zoals palmolieproductie), verontreiniging van land en water (zoals schaliegaswinning) en luchtvervuiling (zoals industriële uitstoot).

Op dit moment komen bedrijven en regeringen vrij makkelijk weg met grootschalige beschadiging of vernietiging van de natuur. Ecologische misdrijven, zoals milieuvervuiling, vallen onder civiel en administratief recht, waardoor vervuilende bedrijven er vaak met een geldboete vanaf komen, als ze al worden gepakt. De enorme schade die de natuur ondervindt na beschadigende activiteiten is niet als geheel strafbaar. Door het strafbaar stellen van ecocide kunnen de gezichten achter deze bedrijven en regeringen persoonlijk aansprakelijk worden gesteld voor de schade die ze aanrichten.

Als ecocide als een misdrijf in de wet wordt opgenomen, worden bedrijven en overheden indirect gedwongen om in harmonie met de natuur te werken en niet meer te investeren in activiteiten die de natuur vernietigen. Strafrecht vormt een sterk afschrikmiddel.

In feite heeft het vaststellen van ecocide als misdrijf ook een positief effect op ons. Bedreigingen van het welzijn van de natuur leiden namelijk bijna altijd ook tot de schending van mensenrechten, zoals het recht op een schoon en gezond leefmilieu. Anders gezegd: we kunnen onmogelijk het mensenrecht op een schoon en gezond milieu waarborgen als de natuur zelf ongezond is.

Mijn oproep aan het nieuwe kabinet

Toen ik rechten studeerde, had ik nog nooit gehoord van ecocide of van rechten voor de natuur. Innovatieve ideeën om de balans tussen mens en de aarde te herstellen komen nu overal ter wereld op.

Het recht is en blijft een menselijke uitvinding – hoe weten we wat de natuur nodig heeft?

Zo’n ecocentrische aanpak heeft iets ironisch: het recht is en blijft een menselijke uitvinding en het zijn nog steeds mensen die een rechtszaak namens de natuur zullen moeten aanspannen. En dat roept de vraag op: hoe weten we wat de natuur nodig heeft?

Toch moeten we gaan experimenteren met dit idee – we hebben namelijk geen alternatief. De mens als uitgangspunt nemen in het recht heeft duidelijk niet gewerkt. We zullen de natuur op een betere manier moeten beschermen als we willen dat onze kleinkinderen in een gezonde leefomgeving opgroeien.

Gelukkig beginnen we de natuurlijke wereld steeds beter te begrijpen. Dus kan een menselijke voogd de belangen van de natuur steeds beter behartigen.

De opdracht is duidelijk: hervorm onze huidige samenleving naar een die in harmonie met de rest van de natuur functioneert. Om dat ontwerp te implementeren in onze samenleving, moeten we wetten en regelgeving maken die ons denken en doen veranderen. Zo kunnen we de balans tussen mens en aarde herstellen.

Daarom deze oproep aan het nieuwe kabinet-in-wording: geef de natuur rechten. Voor de natuur, voor ons, voor toekomstige generaties van al het leven op aarde. Erken dat grootschalige beschadiging en vernietiging van ecosystemen ecocide zijn, en neem ze als misdrijf op in de wet. Dat zou een nieuwe generatie voogden van Moeder Aarde in staat stellen om op te staan voor de belangen van de natuur. In de rechtbank en ver daarbuiten.

In hun Manifest voor klimaatrechtvaardigheid roepen zes politieke jongerenorganisaties het nieuwe kabinet op tot verregaande klimaatactie, onder meer op het gebied van ecocide. Hun ideeën voor beter klimaatbeleid zijn uitgewerkt in het boek Jongeren. Klimaat. Nu. Bovenstaand artikel is aan dit boek ontleend en bewerkt voor De Correspondent. Meer weten? Lees het Klimaatmanifest.

Meer lezen?