Deze vrouw verdient de Nobelprijs voor de Vrede

Op 29 april 2014 staat Claudia Paz y Paz, het hoofd van het Openbaar Ministerie van Guatemala, in haar keuken. Ze snijdt de bloemen die ze van haar collega’s heeft gekregen schuin af. Enkele uren eerder heeft ze het nieuws gekregen: ze wordt gedwongen te stoppen met haar baan. ‘Opgelucht en bezorgd,’ antwoordt ze op de vraag hoe ze zich voelt. ‘Opgelucht omdat het er nu op zit en ik weer een rustiger leven kan gaan leiden. Maar bezorgd om de toekomst van het land.’

Guatemala telt zo’n 6.000 moorden per jaar; justitie stelt daar zo’n 120 veroordelingen tegenover

Tot twee weken terug was ze hoofdaanklaagster in een van de gewelddadigste landen ter wereld, met jaarlijks zo’n 6.000 moorden op een bevolking van 15 miljoen inwoners; 40 moorden per 100.000 inwoners per jaar. Ter vergelijking: in Nederland is dat ongeveer 1,2 per 100.000.

Voor haar aantreden stelde de Guatemalteekse justitie daar zo’n 120 moordveroordelingen per jaar tegenover. 98 procent van de moorden bleef onbestraft. Zoals de speciale rapporteur van de Verenigde Naties voor extrajudiciële executies het in 2007 verwoordde: ‘Guatemala is een goede plek om een moord te plegen, want je komt er vrijwel zeker mee weg.’

Maar in december 2010 leek er iets te veranderen in het Centraal-Amerikaanse land. Tot ieders verrassing werd Paz y Paz benoemd tot hoofd van het Openbaar Ministerie (OM). Doorgaans was deze positie gereserveerd voor mannen met goede connecties binnen het leger of de economische elite. Als het leger, grootgrondbezitters of mijnbedrijven mensenrechtenschendingen plegen, dan was één telefoontje naar het hoofd van het OM voldoende om een strafrechtelijk onderzoek te voorkomen.

Paz y Paz werkte voor een mensenrechten-ngo en voor de universiteit en was juist altijd heel kritisch geweest over het leger en de grote bedrijven. Bovendien was ze vrouw, en wel de eerste die het in het door machomannen gedomineerde Guatemala tot hoofd van het OM had geschopt. Hoe kon zij die kans krijgen?

De littekens van de burgeroorlog

Om het verhaal van Paz y Paz te begrijpen, is een beetje kennis van de Guatemalteekse geschiedenis nodig. Sinds de kolonisatie door Spanje in de zestiende eeuw wordt de inheemse Maya-bevolking in Guatemala gemarginaliseerd. De Maya’s leveren goedkope arbeid in grote boerderijen, mijnen en fabrieken zonder daar rechten of een redelijke vergoeding voor terug te krijgen. Als ze daar tegen in opstand komen grijpt het leger keihard in. Een kleine elite die bestaat uit hoge legerofficieren, grootgrondbezitters en sinds de negentiende eeuw ook industriëlen, houdt op die manier de macht in Guatemala al eeuwen in handen.

In 1944 vond er een succesvolle revolutie plaats tegen de militaire dictatuur. Maya’s kregen kiesrecht, openbaar onderwijs en gezondheidszorg en grootgrondbezit werd herverdeeld onder landloze boeren. Maar tijdens de Koude Oorlog vonden de Verenigde Staten dat het er te communistisch aan toeging in Guatemala. In 1954 organiseerde de CIA een staatsgreep die een einde maakte aan de zogenoemde ‘Democratische Lente.’

‘Je moet het water laten weglopen rondom de vissen,’ waarbij de Maya-bevolking het water is en de guerrilla’s de vissen

De militaire dictatuur ging weer verder waar ze gebleven was: het uitbuiten van de inheemse bevolking ten bate van een kleine elite. Uit verzet daartegen trok een groep officieren zich in 1960 terug in de bergen en vormde een guerrillaleger. De Guatemalteekse burgeroorlog was begonnen.

Deze oorlog, die begon als een politiek conflict tussen de rechtse militaire dictatuur en communistische guerrilla’s, werd steeds meer bepaald door haat jegens de Maya’s. In het begin van de jaren tachtig was de officieuze legerdoctrine ‘je moet het water laten weglopen rondom de vissen,’ waarbij de Maya-bevolking het water symboliseerde en de guerrilla’s de vissen. In die tijd werden honderden Maya-dorpen omsingeld, uitgemoord en in brand gestoken. Tijdens de zestien maanden dat generaal Ríos Montt in 1982 en 1983 president was, werden 75.000 Maya’s uitgemoord.

Met het einde van de Koude Oorlog kwam ook het einde van de Guatemalteekse burgeroorlog in zicht. In 1996 werden de Vredesakkoorden ondertekend. Als onderdeel van die akkoorden werd door de Verenigde Naties een Waarheidscommissie ingesteld. Paz y Paz interviewde namens die commissie honderden nabestaanden en hoorde de gruwelverhalen uit eerste hand.

Sindsdien voelde ze zich aan de slachtoffers verplicht om zich in te zetten voor gerechtigheid. Samen met haar collega’s van de Waarheidscommissie schreef ze een rapport waarin ze concludeerde dat er genocide was gepleegd op de Maya-indianen in de jaren tachtig. De regering nam de conclusies van dat rapport niet over.

Georganiseerde misdaad en corruptie

Na de ondertekening van de Vredesakkoorden werd Guatemala niet de vreedzame democratische samenleving waarop gehoopt werd. Het leger moest als gevolg van de akkoorden inkrimpen. Werkloze officieren en soldaten gingen de criminaliteit in. Vanuit Amerika werden veroordeelde leden van straatbendes met een Guatemalteeks paspoort uitgezet naar Guatemala. Ze brachten de gewelddadige gang-cultuur van de binnensteden van Californië met zich mee. Mexicaanse drugskartels breidden hun werkterrein ook uit naar Guatemala. Het resultaat was een enorme toename van geweld. Sinds 2007 vallen in Guatemala, dat formeel vrede kent, per jaar meer geweldsdoden dan er gemiddeld per jaar vielen tijdens de burgeroorlog.

De top van het OM had vaak nauwe banden met georganiseerde misdaadgroepen, en bracht amper zaken voor de rechter

De Guatemalteekse overheid lijkt er weinig aan te kunnen – of willen – doen. De politie speelt regelmatig een dubbelrol: maar liefst vier voormalige nationale politiechefs werden de afgelopen jaren gearresteerd. Niet in Guatemala, waar het justitiële systeem uit angst en wegens gebrek aan steun en middelen niet optreedt tegen machtige criminelen, maar in het buitenland. Twee werden in de Verenigde Staten gearresteerd op verdenking van betrokkenheid bij drugshandel en zowel in Zwitserland als in Oostenrijk werd er één gearresteerd wegens betrokkenheid bij de standrechtelijke executie van gevangenen.

Eén van de belangrijkste oorzaken van de ineffectiviteit van het justitiële systeem was het slechte functioneren van het Openbaar Ministerie. Als officieren van justitie al begonnen aan onderzoeken tegen machtige criminelen werden ze onder druk gezet met steekpenningen of bedreigingen. De top van het OM had vaak nauwe banden met georganiseerde misdaadgroepen en bracht amper zaken voor de rechter.

Paz y Paz wordt hoofd van het OM

Op het moment dat Paz y Paz zich kandidaat stelde om hoofd van het OM te worden, in de tweede helft van 2010, bevond de Guatemalteekse justitie zich op een dieptepunt. In mei 2010 was Conrado Reyes benoemd tot hoofd. Het eerste wat hij in zijn nieuwe positie deed was al het personeel bij de telefoontapeenheid ontslaan en vervangen door zijn eigen vertrouwelingen, gelieerd aan georganiseerde misdaadgroepen.

Als reactie hierop stapte de voorzitter van de VN-commissie Tegen Straffeloosheid in Guatemala (CICIG) op. Bij het bekendmaken van zijn aftreden zei hij dat het onmogelijk was om iets te bereiken in Guatemala zolang Reyes hoofd van het OM was. Zijn aftreden veroorzaakte een enorme mediarel en dat had effect: twee weken later werd de benoeming van Reyes teruggedraaid en werd een nieuwe benoemingsprocedure ingesteld.

Door het debacle met Reyes was de positie van de toenmalige president ernstig verzwakt. Onder enorme druk van onder meer de nieuwe voorzitter van CICIG en van de Amerikaanse ambassade koos hij voor een gebaar naar de internationale gemeenschap: Claudia Paz y Paz, één van de belangrijkste mensenrechtenactivisten van het land, werd benoemd tot hoofd van het OM.

Tienduizenden onopgeloste moordzaken

Paz y Paz stond voor een immense taak. Er lagen tienduizenden onopgeloste moordzaken en er kwamen er elk jaar weer duizenden bij. Haar ministerie functioneerde amper. Op haar eerste werkdag kon Paz y Paz niet ingewerkt worden; haar corrupte voorganger was de laan uitgestuurd. Waar te beginnen?

Paz y Paz begon met nieuwe onderzoeksmethoden. Ze zette een database op met gegevens van kogels en vuurwapens betrokken bij misdrijven en versterkte de analyse-eenheden die zoeken naar patronen in misdrijven, met als doel criminele organisaties die verantwoordelijk waren voor tientallen moorden, verkrachtingen of afpersingen in hun geheel te ontmantelen.

Met zulke resultaten zou ik me schamen om aan het einde van de maand mijn loon te krijgen

Ze nam ook de ineffectiefste kantoren van het OM in de binnenlanden onder handen. Vlak bij de grens met Mexico sprak ze een groep officieren die in het voorgaande jaar niet één zaak voor de rechter had gebracht hard toe: ‘Met zulke resultaten zou ik me schamen om aan het einde van de maand mijn loon te krijgen. Vanaf nu houden we in de hoofdstad per officier bij wat jullie doen. Als het hier niet snel verandert zullen jullie de consequenties ervaren.’

Haar aanpak had succes. In 2010 loste het OM 2 procent van de moorden op. In 2013 was dat opgelopen tot 30 procent. Een oud-president en talloze oud-ministers en andere hoge overheidsfunctionarissen werden aangeklaagd voor corruptie en extrajudiciële executies. De belangrijkste drugsbazen van het land en de Mexicaanse Zeta’s, die tot die tijd boven de wet leken te staan, werden door Paz y Paz opgepakt en voor de rechter gebracht of uitgeleverd aan de Verenigde Staten. Ze richtte speciale afdelingen op ter bestrijding van geweld tegen vrouwen en mede dankzij haar actieve steun werd een nieuwe Wet tegen Geweld tegen Vrouwen aangenomen die eindelijk geweld binnen het huwelijk strafbaar stelde.

De zaak tegen Ríos Montt

Maar de belangrijkste zaak voor Paz y Paz was de zaak tegen Ríos Montt. Toen Paz y Paz aantrad zat de ex-president nog in het parlement en genoot hij immuniteit. Vrijwel direct nadat in januari 2012 zijn parlementszetel kwam te vervallen, werd de genocideaanklacht tegen Ríos Montt geformaliseerd. Voor het eerst in de wereldgeschiedenis bracht een land zijn eigen oud-president wegens genocide voor de rechter.

In maart 2013 begon het ‘Proces van de Eeuw,’ zoals het in de Guatemalteekse media genoemd werd. Meer dan honderd getuigen vertelden wat zij tussen maart 1982 en augustus 1983 gezien hadden. Een van hen vertelde dat hij vanuit de maïsvelden zag dat het leger zijn dorp omsingeld had. Toen het leger een dag later vertrok ging hij zijn dorp in. Daar vond hij zijn zesjarige dochtertje, haar hart met een machete uit haar lichaam gesneden.

Het hele land kon het proces op televisie volgen. De officiële lijn van de militairen was altijd geweest dat ze zich hebben ingezet om Guatemala te beschermen tegen het communisme. Die lezing van de geschiedenis werd aan het wankelen gebracht door de vele getuigenissen over vermoorde kinderen en verkrachte vrouwen. Militaire documenten waarin de Maya-bevolking als groep in zijn geheel als ‘interne vijand’ werd bestempeld werden als bewijs ingebracht.

De rechters concludeerden dat de slachtingen in de dorpen van het Maya-Ixil-volk een genocidaire campagne vormden met als doel het uitroeien van het Maya-volk. Bovendien achtten de rechters bewezen dat Ríos Montt van die slachtingen op de hoogte was en ze niet heeft gestopt. Hij werd wegens genocide en oorlogsmisdaden veroordeeld tot tachtig jaar cel.

De genocideveroordeling gaat van tafel

De genocideveroordeling was het hoogtepunt van Paz y Paz’ termijn als hoofd van het OM. Maar de economische elite, die in de jaren tachtig medeverantwoordelijk was voor het legergeweld, en het leger zelf waren geschrokken: de genocideveroordeling tastte hun hegemonie in de kern aan. Ze kwamen in actie. Tien dagen na de veroordeling meldde het Constitutionele Hof dat er een procedurele fout zou zijn gemaakt. Zonder overtuigende redenen werd de uitspraak vernietigd, Ríos Montt kwam weer op vrije voeten.

De slachtoffers die hun nek hadden uitgestoken en hadden getuigd tijdens het proces waren woedend. Amnesty International en Human Rights Watch, maar ook de EU en de Verenigde Staten spraken er schande van. President Pérez Molina, zelf een oud-generaal die in november 2011 was verkozen, voelde zich sterk genoeg om de kritiek weg te wuiven als ongewenste buitenlandse bemoeienis. De genocideveroordeling was van tafel.

Toch waren het leger en de elite nog niet tevreden: Paz y Paz zelf moest ook zo snel mogelijk weg. De rechters van het Constitutionele Hof waren graag behulpzaam. Een halfjaar nadat ze de genocideveroordeling vernietigden, besloten ze dat de termijn van Paz y Paz niet in december 2014 zou eindigen (zoals in het presidentiële benoemingsbesluit stond), maar al in mei 2014.

De angst is groot dat het land binnen de kortste keren weer terug bij af zal zijn

Paz y Paz stelde zich kandidaat voor een tweede termijn. Ondanks haar spectaculaire resultaten, werd ze niet voorgedragen voor een tweede termijn. In plaats van een tweede termijn voor Paz y Paz werd een opvolgster benoemd met nauwe banden met de huidige regeringspartij.

De kans dat het genocideproces tegen Ríos Montt nog hervat zal worden is nihil. De angst onder mensenrechtenverdedigers is groot dat veel van Paz y Paz’ resultaten worden teruggedraaid. Dat de processen tegen de oud-generaals die zich schuldig hebben gemaakt aan oorlogsmisdaden tijdens de burgeroorlog geen doorgang meer vinden. Dat corrupte overheidsfunctionarissen niet meer aangepakt worden. En dat de stijgende lijn die de effectiviteit van het OM onder Paz y Paz liet zien, een dalende zal worden. Dat het land binnen de kortste keren weer terug bij af zal zijn.

Op vrijdag 16 mei had Paz y Paz haar laatste werkdag. Ze werd voor de hoofdingang van het Openbaar Ministerie opgewacht door een applaudisserende menigte. Ook in het buitenland heeft ze altijd veel lof gekregen. In Guatemala is de prijs die ze daarvoor moet betalen een leven omringd door zwaarbewapende bodyguards, gevolgd door ballingschap in het buitenland.