Stemt Duitsland na Merkel groener en linkser, en wat merkt Nederland daarvan? De belangrijkste vragen over de Duitse verkiezingen op een rij

Het is als de grote broer van wie je eigenlijk niet wil erkennen hoeveel invloed hij op je heeft. Hoewel Duitsland ontzettend belangrijk is voor Nederland, weten veel Nederlanders nog altijd relatief weinig over hun buurland.

En dat is jammer in dit Superwahljahr, waarin een einde komt aan het tijdperk-Merkel. De uitkomst van de verkiezingen is voor Duitse begrippen ongekend onzeker. Dus zijn de gevolgen van de stembusgang voor Nederland dat ook.

Zal Duitsland bijvoorbeeld drastische maatregelen nemen om de klimaatdoelen te halen? Wat voor houding neemt de nieuwe kanselier aan in Europa? En wat betekent de opkomst van de extreemrechtse partij Alternative für Deutschland?

Met de Bondsdagverkiezingen van 26 september in zicht geven wij antwoord op de belangrijkste vragen.

Waarom zijn de Duitse verkiezingen belangrijk voor Nederland?

Het standaardantwoord op deze vraag luidt: it’s the economy, stupid. Een kwart van de waarde van alle goederen die Nederland uitvoert, gaat naar Duitsland.^* Dat zijn vooral groente en fruit, machines en brandstoffen – denk aan steenkool die in de havens van Amsterdam en Rotterdam wordt overgeslagen en vervolgens verstookt in het Ruhrgebied.

Nederland is ook vanuit Duits perspectief een belangrijke handelspartner: alleen vanuit China importeert Duitsland meer dan vanuit Nederland.^* ‘Rotterdam is een Duitse haven’, vat Ton Nijhuis, directeur van het Duitsland Instituut in Amsterdam het in een recente podcast samen.

Nederland en Duitsland zijn nog op meer manieren verweven – als het om het klimaat gaat, bijvoorbeeld. Duitsland kan ‘onze groene barometer doen doorslaan naar daadwerkelijk Green Deal-achtige ingrepen’, aldus hoogleraar Marijn Molema van de Rijksuniversiteit Groningen. ‘Nu trekken VVD en CDA nog aan de rem, maar als Duitsland full pull gaat, staan zij alleen.’ De druk van Duitsland op Nederland om de klimaatdoelen te halen, zou simpelweg te groot zijn.

Een groot deel van het Duitse stroomnet is bovendien in handen van de Nederlandse overheid, via netbeheerder TenneT. Maar liefst driekwart van TenneTs omzet komt van over de grens.^* De netbeheerder zal de komende jaren zo’n 35 miljard euro investeren in windenergie in Duitsland – 70 procent van zijn totale uitgaven. Al een paar jaar overweegt de Duitse overheid een belang in TenneT te kopen.^* De beslissing van de nieuwe Duitse regering hierover heeft dus direct invloed op de Nederlandse begroting.

Ook op geopolitiek gebied is Duitsland belangrijk voor Nederland. 10 tot 20 procent van het aardgas dat Nederland verbruikt komt – via Duitsland – uit Rusland,^* en wordt in de toekomst geïmporteerd via de omstreden pijplijn Nord Stream 2, die net is afgebouwd en door Duitsland loopt. De regering in Berlijn is binnen Europa de grootste pleitbezorger van de pijplijn, die de West-Europese landen minder afhankelijk moet maken van de doorvoer via Oekraïne.

Wat betekenen de verkiezingen voor de Europese Unie?

Zeker na het vertrek van de Britten is Duitsland, samen met Frankrijk, de machtigste lidstaat van de Europese Unie. De Duitsers en Fransen hebben een ingewikkelde relatie.  Dat biedt Nederland als vertrouwd buurland en economisch partner van Duitsland een kans om een grotere bemiddelende rol te spelen bij het vinden van oplossingen tussen die twee.

Anderzijds kan Nederland nu niet meer op de vaak economisch-liberale steun van het Verenigd Koninkrijk rekenen. Bij de onderhandelingen over het Europese coronafonds in 2020 zocht de Nederlandse regering daarom steun bij de gelijkgestemde ‘zuinige’ landen Oostenrijk, Denemarken en Zweden.

Voor Duitsland zijn werkbare verhoudingen met de voormalige Sovjetstaten van groot belang – geopolitiek, economisch en emotioneel

Misschien komt het de Duitsers ook wel goed uit dat Nederland wat terughoudender is met grote uitgaven voor bijvoorbeeld het coronasteunfonds, analyseert politicoloog Ton Nijhuis van het Duitsland Instituut in een podcast. Daardoor konden zij zich profileren als de ‘goede Europeanen’ die bereid zijn extra geld aan Europa uit te geven. ‘Dus dit keer geen Hitlersnorretjes voor Merkel’, zei hij met een verwijzing naar de protesten tegen het Duitse spaarbeleid tijdens de kredietcrisis in 2013.

Inderdaad is Merkels optreden binnen de EU er vooral op gericht geweest niet te dominant te zijn en conflicten te beslechten, bijvoorbeeld in de relatie met Oost-Europese landen en Rusland. Dankzij haar Oost-Duitse jeugd spreekt Merkel vloeiend Russisch, wat haar relatief soepele contact met Vladimir Poetin ten goede komt.

Voor Duitsland zijn werkbare verhoudingen met de voormalige Sovjetstaten van groot belang – geopolitiek, economisch en emotioneel. Het land telt veel burgers met wortels in Oost-Europese landen en grensgebieden. Volgens EU-correspondent Eric Bonse is Duitsland daarom voorzichtig met optreden tegen autoritaire leiders als de Hongaarse premier Viktor Orbán.

Hoe werkt het Duitse kiesstelsel? Hoe verschilt het van het Nederlandse systeem?

De Duitse politiek werkt heel anders dan de Nederlandse. Het Duitse politieke systeem is er geheel op ingericht niet één persoon (of een kabinet) te veel macht te geven. De gedachte daarachter is dat er nooit meer een dictatuur mag ontstaan zoals het Derde Rijk, zegt Hanco Jürgens, wetenschappelijk medewerker van het Duitsland Instituut.

Zo hebben de zestien deelstaten waar het land uit bestaat een vergaande autonomie. Ze hebben eigen wetten, een eigen parlement en regering. De bondskanselier en de regering in Berlijn (de bondsregering) hebben dan ook voortdurend rekening te houden met de opvattingen in de deelstaten. Dat werd bijvoorbeeld goed zichtbaar tijdens de coronacrisis, toen iedere deelstaat eigen maatregelen invoerde en het een tijdlang verboden was om tussen de deelstaten heen en weer te reizen.

Toch heeft Merkel als bondskanselier behoorlijk veel invloed, aldus Jürgens. Anders dan de Nederlandse premier kan de kanselier ministers terugfluiten. Ook heeft de kanselier de belangrijkste stem in het Duitse EU-beleid, ten koste van de minister van Buitenlandse Zaken. Duitsland heeft een sterke diplomatieke positie binnen de Europese Unie, niet in de laatste plaats door het gezag dat Merkel in de loop der jaren wist op te bouwen. ‘Frans Timmermans weet dat hij zijn klimaatakkoord er niet doorheen krijgt als Duitsland het er niet mee eens is’, zegt Jürgens.

De bondskanselier wordt gekozen door de Bondsdag (vergelijkbaar met de Nederlandse Tweede Kamer) na te zijn voorgedragen door de bondspresident. De Bondsdag wordt op zijn beurt weer gekozen bij de Bondsdagverkiezingen op 26 september. Op die dag vinden er ook deelstaatverkiezingen plaats in Berlijn (dat een eigen deelstaat is) en Mecklenburg-Voor-Pommeren. Eerder dit jaar zijn er al verkiezingen geweest in Baden-Württemberg, Rijnland-Palts (allebei op 14 maart) en Saksen-Anhalt (6 juni).

Na de verkiezingen vindt de formatie plaats. Die duurt over het algemeen een stuk korter dan in Nederland, en de coalitie bestond tot nu toe altijd maar uit twee partijen. Op dit moment zijn dat de christendemocratische CDU/CSU van Angela Merkel en de sociaaldemocratische SPD van haar rivaal (en minister van Financiën) Olaf Scholz. Maar omdat deze verkiezingen worden gekenmerkt door een voor Duitse begrippen grote onzekerheid, zou het kunnen dat de volgende coalitie uit drie partijen bestaat.

De mogelijke coalities hebben in het Duitse publieke debat eigen namen. De huidige coalitie heet GroKo, een afkorting van Große Koalition. Een combinatie van Groenen, CDU en de liberale FDP wordt Jamaika genoemd, omdat de Jamaicaanse vlag dezelfde kleuren heeft als de partijen (groen, zwart van de CDU en geel van de FDP). Dan is er nog de Ampel, oftewel het stoplicht (rood van de SPD, geel en groen), en de Deutschland-Koalition met de kleuren van de Duitse vlag (zwart, rood en geel).

Waarom gaat Angela Merkel weg?

Merkel is  al zestien jaar aan de macht – even lang als Helmut Kohl, die tot nu toe de langstzittende kanselier van de Bondsrepubliek was. Naar verluidt zou ze in 2016 al geen interesse meer hebben gehad om langer door te gaan als bondskanselier van Duitsland. Totdat Donald Trump in november dat jaar de Amerikaanse presidentsverkiezingen won. Een week later dineerden Merkel en de vertrekkende president Barack Obama in het chique Hotel Adlon in Berlijn.

Naar verluidt zou ze in 2016 al geen interesse meer hebben gehad om langer door te gaan als bondskanselier van Duitsland

Nog één termijn dan, besloot ze tijdens de drie uur durende maaltijd, schrijft journalist Robin Alexander in zijn boek Machtverfall. Merkels Ende und das Drama der deutschen Politik. Om de ‘liberale wereldorde’ in stand te houden. ‘Ze staat er nu helemaal alleen voor’, zou Obama na afloop hebben gezegd tegen zijn speechschrijver Ben Rhodes.

De bondskanselier heeft geen doorslaggevende verklaring gegeven waarom ze dit jaar wél opstapt. Mogelijk vertrekt ze uit vrees voor een verdere afname van het aantal CDU-stemmers, na een verlies van 8 procentpunt bij de vorige landelijke verkiezingen in 2017. Of, ook niet ondenkbaar: als 67-jarige wil ze simpelweg van haar pensioen gaan genieten.

Hoe laat zij Duitsland achter? 

Gold Duitsland bij Merkels aantreden in 2005 als ‘de zieke man van Europa’, inmiddels gaat het economisch goed met het land. Een aantal belangrijke hervormingen – zoals op de arbeidsmarkt – waren weliswaar al doorgevoerd door haar voorganger Gerhard Schröder.^* Maar Merkel wist het land gedurende zestien jaar stabiliteit te bieden, iets wat in Duitsland zeer wordt gewaardeerd. Ze is betrouwbaar gebleken in crisissituaties, zoals tijdens de kredietcrisis en de coronacrisis.

Het Duitse inkomen per hoofd van de bevolking ging onder Merkel met 25 procent omhoog.^* De werkloosheid daalde van 11 naar 6 procent.^* Inmiddels is het land de vierde economie van de wereld.

Critici van het Duitse economische beleid merken op dat het land zijn begroting weliswaar op orde heeft, maar vanuit de overheid structureel te weinig investeert.^* De digitale infrastructuur is bijvoorbeeld ondermaats: vooral in landelijke gebieden is er op veel plekken geen snel internet of degelijk mobiel bereik. Er is ook veel achterstallig onderhoud aan fysieke infrastructuur, zoals bruggen, wegen, sluizen en spoorverbindingen.

Economisch gezien loopt het voormalige Oost-Duitsland nog altijd niet gelijk aan het vroegere Westen. Qua bruto binnenlands product blijven de voormalige Oost-Duitsers al jaren op ongeveer 70 procent van het Westen hangen. ‘Als het Westen groeit, dan groeit het Oosten ook, maar ze komen niet gelijk’, zegt historicus Willem Melching van de Universiteit van Amsterdam.

Grotere steden in het Oosten zijn inmiddels redelijk welvarend: denk aan de hoofdstad Berlijn, aan Leipzig en Dresden. Maar grote delen van de voormalige DDR zijn nog steeds nauwelijks opgeknapt.

Die ongelijkheid tussen Oost en West gaat verder dan de economie, zegt Melching. ‘Mensen uit het Oosten zijn ondervertegenwoordigd in de media, in de politiek, in de hogere functies bij grote bedrijven en universiteiten. Dat zijn bijna allemaal Wessis. Merkel komt uit het Oosten, maar dat is eerder de uitzondering die de regel bevestigt.’

Historicus Christina Morina van de Universiteit Bielefeld, die zelf opgroeide in de DDR, is optimistischer. ‘We staan er beter voor dan vaak wordt gedacht’, zegt ze. ‘Een groot deel van de West-Duitse bevolking is oprecht geïnteresseerd in het Oosten, heeft er vrienden en inmiddels ook familie.’ De clichés over Ossis en Wessis zijn volgens haar inmiddels achterhaald.

Wat zijn Merkels belangrijkste prestaties en overwinningen?

Angela Merkel staat bekend om het uitstellen van beslissingen. Dit uitstelgedrag wordt ook wel spottend ‘merkeln’ genoemd.^* Dit gedrag kan wijzen op het tevreden houden van de conservatieve vleugel in haar partij. Merkel wacht vaak af tot de publieke opinie haar bijna dwingt om een bepaalde beslissing te nemen, voordat ze een knoop doorhakt.

Voorbeelden van beslissingen die ze op deze manier nam, zijn de afschaffing van de dienstplicht (in 2011), de uitbreiding van het ouderschapsverlof (in 2014), de invoering van een wettelijk minimumloon (in 2015) en de legalisering van het homohuwelijk (in 2017).^*

Merkel wacht vaak af tot de publieke opinie haar bijna dwingt om een bepaalde beslissing te nemen

Er zijn twee momenten waarop Merkel wél daadkrachtig optrad. De eerste keer was in 2011, na de kernramp in het Japanse Fukushima. Merkel besloot toen dat de Duitse kerncentrales uiterlijk in 2022 moeten sluiten, de zogenoemde Atomausstieg.

Er was toen veel lof voor de manier waarop Merkel het momentum van Fukushima wist te benutten voor de overgang naar duurzame energie, maar tien jaar later zijn de meningen daarover verdeeld. Het aandeel duurzame energie aan de Duitse energiemix steeg weliswaar flink. Maar terwijl de kerncentrales vanaf volgend jaar dicht moeten zijn, mag een deel van de veel vervuilender bruin- en steenkolencentrales openblijven. Ook vergroot het sluiten van de kerncentrales de Duitse afhankelijkheid van Russisch gas.

En dan was er nog ‘wir schaffen das’, de beroemde woorden waarmee ze een miljoen vluchtelingen het land binnenliet.^* Er zijn verschillende verklaringen gegeven voor dit besluit: het zou een blijk van Duitse Wiedergutmachung na de Tweede Wereldoorlog zijn; een uiting van de Wilkommenskultur die ze met de paplepel kreeg ingegoten als domineesdochter; of het zou te maken hebben met Merkels wetenschappelijke achtergrond, waarin rustig langetermijndenken prevaleert boven politiek paniekvoetbal.^*

Maar het zou ook kunnen dat de reden veel pragmatischer is. Toen Merkel haar beslissing nam, waren er al honderdduizenden vluchtelingen onderweg naar Duitsland. Om ze tegen te houden, had Merkel de grenzen moeten sluiten. Dat deed ze niet, omdat er geen garantie was dat die beslissing stand zou houden voor de rechter.

Destijds was de vraag of Merkel imagoschade zou lijden door het toelaten van de vluchtelingen. Maar dat bleek mee te vallen. Merkel had er vooral binnen de gelederen van haar eigen partij last van; de conservatieve vleugel vond het maar niets. Kiezers bleven de partij grotendeels trouw.

Overigens hield het Duitse openarmenbeleid maar zeven maanden stand. In het voorjaar van 2016 bewoog Merkel de EU alweer richting het sluiten van miljardendeals met omliggende landen als Turkije en Libië, om de deur naar Europa voor de meeste vluchtelingen te sluiten. Ook dat zou een teken van pragmatisme kunnen zijn.

Gaan de Duitsers Merkel missen?

Het korte antwoord: ja. Sinds haar aantreden als Duitse bondskanselier in 2005 is Merkel een bijzonder stabiele factor geweest. Ze was volgens verschillende peilingen lange tijd de meest geliefde politicus van de Bondsrepubliek. Invloedrijke peilingen en journalisten riepen haar uit tot aanvoerder van de vrije wereld,^* ’s werelds betrouwbaarste leider^* en de machtigste vrouw op aarde.^*

Merkel was de perfecte leider op wie Duitsland na de eeuwwisseling zat te wachten, aldus hoogleraar vergelijkende politiek Gabriele Abels van de Universiteit van Tübingen. ‘Hoewel wij [Duitsers] soms naar andere landen met meer charismatische leiders kijken, willen we die niet voor onszelf. Daarvan hebben we er al genoeg gehad in de geschiedenis.’

Merkel, schrijft de Duitse socioloog Wolfgang Streeck,^* heeft ‘geen instinct voor ideologie, en geen idee waar dat goed voor is of zou zijn geweest’. Deze grondhouding stelde haar sinds 2005 in staat om zowel met de sociaaldemocratische SPD als met de liberale FDP te regeren.

Haar sobere, pragmatische en niet-ijdele manier van doen (Merkel draagt bijvoorbeeld altijd hetzelfde model jasje, alleen de kleur wisselt) wordt veel geprezen. ‘Ze kan ontzettend houterig overkomen’, zegt historicus Morina. ‘Maar op andere momenten is ze juist heel authentiek.’

Tijdens de coronacrisis waren veel Duitsers blij met Merkel. Ze staat als natuurkundige dicht bij de wetenschap, maar wist ook aan het morele besef van de Duitsers te appelleren

Bovendien is Merkel vaak op een subtiele manier grappig. Als de Russische president Poetin tijdens een G20-top haar arm vastpakt en op haar inpraat, rolt ze even met haar ogen. En wanneer een 101-jarige Française bij een herdenking van de Tweede Wereldoorlog vraagt of ze de vrouw is van de Franse president Emmanuel Macron, probeert ze geduldig in het Frans uit te leggen dat ze de Duitse bondskanselier is. Totdat ze enigszins wanhopig in de camera kijkt.

Merkel is menselijk en toont op de juiste momenten empathie. Behalve bij het toelaten van één miljoen vluchtelingen bleek dat ook uit haar beslissing om de vergiftigde Russische oppositieleider Aleksej Navalny in Duitsland te laten behandelen.^* Ze kreeg ook veel lof voor de ‘instinctieve’ manier waarop ze Malu Dreyer, de minister-president van Rijnland-Palts die aan MS lijdt, deze zomer aan de hand nam tijdens hun bezoek aan de overstroomde gebieden in de Eifel.

Tijdens de coronacrisis waren veel Duitsers eveneens blij met Merkel. Ze staat als natuurkundige dicht bij de wetenschap, maar wist ook aan het morele besef van de Duitsers te appelleren. Zo zei ze in december 2020 tijdens een emotionele toespraak in de Bondsdag: ‘Als we nu voor kerst te veel contacten hebben en daarna blijkt dat het de laatste kerst met onze grootouders was, dan hebben we verzaakt.’

Wat zijn de belangrijkste onderwerpen bij deze verkiezingen?

Ten eerste het klimaat, niet in de laatste plaats door de overstromingen van deze zomer. Meer dan 180 mensen kwamen in Duitsland om het leven^* en hele dorpen werden verwoest. Markus Söder, de conservatieve leider van de CSU (het Zuid-Duitse zusje van regeringspartij CDU) hamerde meteen na de ramp op een ambitieuzer klimaatbeleid.

Opvallend genoeg toonde Söders partijgenoot Armin Laschet, de kanselierskandidaat van de CDU/CSU, zich direct na de ramp terughoudend met het trekken van conclusies over klimaatverandering. Waarschijnlijk speelt zijn achterban in de deelstaat Noordrijn-Westfalen, het hart van de Duitse auto-industrie, daarin een belangrijke rol. Eerder haalde Laschet zich al de woede van de milieubeweging op de hals, omdat hij weigert vóór 2038 te stoppen met het winnen van bruinkool.^*

Niet onverwacht gaan de Groenen het verst in hun klimaatplannen. Annalena Baerbocks partij wil maar liefst 50 miljard euro per jaar uittrekken voor groene overheidsinvesteringen,^* een hogere CO2-taks instellen en de maximaal 1,5 graad opwarming, waar vrijwel alle landen ter wereld in 2015 in het Klimaatakkoord van Parijs voor tekenden, serieus proberen te halen.^*

De miljarden die nodig zijn voor deze drastische omslag, hoopt de partij te vergaren door de inkomensgrens voor het hoogste belastingtarief naar beneden te halen. Bij de welvarendste toplaag wil de Groenen straks bovendien niet 45, maar 48 procent kunnen afromen.^* Verder hopen zij af te rekenen met de ‘schwarze Null’, de traditionele obsessie om altijd een positief begrotingssaldo te kunnen presenteren.

Daarnaast speelt de coronacrisis een rol. Duitsland heeft in vergelijking met andere West-Europese landen een lage vaccinatiegraad. Het debat draait dan ook om de vraag hoe de overheid mensen kan motiveren zich alsnog te laten vaccineren. Baerbock van de Groenen sluit een vaccinatieplicht voor bepaalde beroepen, zoals ziekenhuispersoneel, niet uit. Haar concurrenten Laschet (CDU) en Scholz (SPD) zeggen daar niets voor te voelen.

Laschet is de minst strenge kandidaat als het om corona gaat. ‘Nooit meer een lockdown’,^* beloofde de CDU-lijsttrekker in een interview met boulevardkrant Bild. Scholz wilde niet zo ver gaan. Hij roept iedereen op zich te laten vaccineren. Om mensen daartoe te motiveren, wil hij de gratis coronatests afschaffen^* (in Duitsland zijn er op elke straathoek testcentra te vinden).

Verder hoopt hij dat het grote aantal gevaccineerden dat geen bijwerkingen heeft gekregen, mensen ook over de streep trekt. ‘Ik ben twee keer gevaccineerd, en u beiden geloof ik ook, en we zijn alle drie geen aliens geworden’, zei hij in een interview tegen twee journalisten van Die Welt.

Door de coronacrisis staat ook het thema veiligheid hoog op de agenda, vult Jürgens van het Duitsland Instituut aan. In Duitsland zijn er heftige protesten tegen de coronamaatregelen geweest, waarbij ook politieagenten zijn aangevallen. Laschet heeft binnenlandse veiligheid tot ‘zijn’ onderwerp gemaakt, onder andere door de SPD te verwijten dat die partij de politie onvoldoende steunt. Ook riep hij nog eens in herinnering dat onder Scholz’ bewind als minister van Financiën een grote fraudezaak lange tijd onontdekt is gebleven.

Scholz zelf voert campagne met klassieke sociaaldemocratische onderwerpen, zoals een minimumloon à 12 euro per uur, stabielere pensioenen en de bouw van 400.000 nieuwe woningen per jaar.^* Verder wil de Duitse zusterpartij van de PvdA een belastingverhoging introduceren voor de 5 procent best verdienende Duitsers en een financieel steunplan optuigen voor mensen met lage en middeninkomens.^*

En tot slot: de politici hebben het er weinig over, maar voor veel mensen in Duitsland is migratie een belangrijk thema. ‘We mogen de fouten van 2015 niet herhalen’,^* zeiden Laschet en andere CDU-politici na de herovering van Afghanistan door de taliban vorige maand. Een directe verwijzing naar Merkels beslissing om in dat jaar een miljoen vluchtelingen op te nemen.

De opmerking kan op twee manieren worden uitgelegd, zegt journalist Robin Alexander in een podcast. Ze kan betekenen dat er niet nog eens veel vluchtelingen naar Duitsland mogen komen. Maar ze kan ook worden geïnterpreteerd als: in 2015 heeft Duitsland niet op tijd geïnvesteerd in opvangkampen in de regio.

Wie zijn de mogelijke opvolgers van Merkel?

Realistisch gezien zijn er drie mogelijke opvolgers van Merkel. Voor haar eigen partij, de christendemocratische CDU/CSU, treedt Armin Laschet aan, op dit moment de minister-president van de westelijke deelstaat Noordrijn-Westfalen. De kandidaat van de sociaaldemocratische SPD is de huidige minister van Financiën, Olaf Scholz. De Groenen hebben Annalena Baerbock als hun kandidaat gekozen.

Het bijzondere van deze verkiezingen is dat de uitkomst nog open ligt. Andere keren waren er altijd twee kandidaten die het tegen elkaar opnamen – Angela Merkel en Martin Schulz, Merkel en Peer Steinbrück. Voor de eerste keer sinds 1949 doet er geen zittende bondskanselier mee aan de verkiezingen.

Lange tijd leek het bijna zeker dat Laschet de verkiezingen zou winnen. Maar hij kreeg flinke kritiek na een aantal onhandige momenten. Zoals in juli, toen hij lachte tijdens een bezoek aan een stadje dat was getroffen door de grote overstromingen.^* Op dit moment wordt SPD’er Scholz in de peilingen beschouwd als de populairste kandidaat om het stokje van Merkel over te nemen.

Baerbock deed het vooral in het begin van de verkiezingscampagne goed. Maar kort na een opmars in de peilingen belandden de Groenen in enkele schandalen. Partijleider Baerbock werd beschuldigd van plagiaat in haar nieuwe boek,^* een slordigheid in haar cv op internet en het niet aangeven van vakantiegeld à 30.000 euro.^*

Een andere domper voor de Groenen is dat zij niet mogen meedoen aan de verkiezingen in de zuidwestelijke deelstaat Saarland. Na een ingewikkelde interne ruzie over de kieslijst besloot het federale kiescomité deze begin augustus af te wijzen.^* (Meevaller voor de Groenen: in Saarland woont slechts 1,3 procent van het Duitse electoraat.)^*

SPD’er Scholz stijgt sinds de zomer in de peilingen. Scholz – vanwege zijn monotone stem schertsend de ‘Scholzomat’ genoemd – heeft als huidige minister van Financiën en voormalig minister van Werkgelegenheid en Sociale Zaken de meeste politieke ervaring van de drie kandidaten. Hij heeft bewezen een dossiervreter te zijn en heeft een aantal belangrijke beslissingen op zijn naam staan. In de verkiezingscampagne is hij het symbool geworden van continuïteit, wat in Duitsland als groot voordeel geldt.

Waarom doen de Groenen in Duitsland het beter dan GroenLinks in Nederland?

De Duitse groene partij heeft een succesvoller geschiedenis dan de Nederlandse. Al in 1983, zeven jaar voordat GroenLinks ontstond, wonnen de Groenen ruim 5 procent van de zetels in het Duitse parlement.^* Van 1998 tot 2005 vormde de partij een kabinet met de sociaaldemocratische SPD.

Sinds de vorige Duitse verkiezingen is de achterban van de Groenen verdubbeld: van 8 procent van de stemmen in 2017^* naar een geschatte 16 procent bij de komende stembusronde. Bij de verkiezingen voor het Europees Parlement in 2019 koos één op de drie kiezers onder de 25 jaar voor de Groenen.^* Afgelopen mei streefde de partij zelfs even de CDU voorbij in de peilingen.

Een aannemelijke reden is dat de Groenen, fervente aanhangers van de EU en de NAVO, ook het redelijke midden aanspreken. ‘De partij beweegt van jeugdigheid naar volwassenheid’, merkt politicoloog Uwe Jun op.^* ‘Ze is veel pragmatischer, [en] radicale ideeën spelen een kleinere rol.’ Of, zoals Groenen-politicus Ekin Deligöz het verwoordt:^* ‘[De Groenen] zijn niet langer een beweging – we zijn onderdeel van het systeem.’

Bij de verkiezingen voor het Europees Parlement in 2019 koos één op de drie kiezers onder de 25 jaar voor de Groenen

Verklaring nummer twee is de fundamenteel andere verhouding met de natuur in Duitsland, vergeleken met Nederland. ‘Bossen [in Duitsland] zijn groter [dan in Nederland] en een bron van inspiratie in de kunst, maar door klimaatverandering worden deze zwakker en moeten veel bomen gekapt worden. Milieuschade is dus goed zichtbaar’, zegt de Duits-Nederlandse socioloog Mira Peeters-Bijlsma. Daarnaast scheiden Duitsers hun afval al veel langer dan Nederlanders. ‘Het bewustzijn dat men zorgvuldig met zijn omgeving moet omgaan is groter dan in Nederland.’

De protesten tegen de klimaatcrisis zoals die van Fridays for Future hebben de Groenen ook veel steun opgeleverd. Het is een van de redenen waarom de partij een relatief jonge achterban heeft. Volgens historicus Morina heeft dat ook te maken met de manier waarop de Groenen over complexe onderwerpen als het klimaat praten. ‘Veel traditionele partijen durven nog steeds niet te zeggen: “dat is niet te doen”. Of: “het is eigenlijk een bovenmenselijke opgave waar we voor staan”. Maar de Groenen weten wat dat betreft een goede toon aan te slaan.’

De milieubewuste progressieven zijn met name populair in het voormalige West-Duitsland en in de grote steden. Dat bleek twee jaar geleden al bij de Europese verkiezingen: 22 procent van de westelijke Duitsers stemde op Die Grünen, tegenover 10 procent van de Oost-Duitsers.^* In Berlijn koos zelfs bijna 28 procent voor de groene politici, waarmee zij veruit de grootste partij vormden in de hoofdstad.

Dat laatste is precies de electorale valkuil van de Groenen, denkt historicus Melching. ‘De meeste Duitsers, en dat is heel anders dan in Nederland, wonen in een stadje van vijftigduizend inwoners. In dat milieu hebben de Groenen helemaal niet zo veel aanhang. Dus de percentages die je ziet [in de peilingen], dat is ook ongeveer wel het maximum [aan mogelijke kiezers]. Het is niet zo dat ze eindeloos kunnen doorgroeien.’

Hoe staat het met de populariteit van het AfD?

Het rechtspopulistische Alternative für Deutschland (AfD) heeft vooralsnog niet sterk kunnen profiteren van de onrust over migratie na Merkels ‘wir schaffen das’: in 2017 haalde de partij 12,6 procent van de stemmen.^* Ter vergelijking: in Nederland haalde de uiterste rechterflank (PVV, Forum voor Democratie, JA21) 18 procent van de stemmen bij de laatste Tweede Kamerverkiezingen.

Bij de aankomende stembusronde krijgt het AfD naar verwachting 11 procent van de stemmen. Dat is een lichte afname ten opzichte van 2017, maar het betekent ook dat de achterban stabiel is. Deels heeft dat te maken met aanhoudende zorgen over migratie.^* Gebeurtenissen als  steekpartijen door asielzoekers, de aanslag op een kerstmarkt in Berlijn^* en seksueel geweld in verschillende Duitse steden tijdens oudejaarsavond in 2015 versterkten dat sentiment.

Het is belangrijk om te zeggen dat dit incidenten zijn. Veel wetsovertredingen door asielzoekers zijn niet-gewelddadig van aard: het gaat met name om overtredingen van huisvestingsregels en gesjoemel met de asielprocedure.^* De overgrote meerderheid van de asielzoekers in Duitsland heeft überhaupt geen strafblad. Bovendien is de criminaliteit sinds 2015 nauwelijks toegenomen.

Daar staat tegenover dat het geweld dat van rechts uitgaat in Duitsland veel groter is. Sinds de eenwording in 1990 zijn zeker 187 mensen door extreemrechts geweld gedood.^* Jaarlijks worden honderden misdaden gepleegd tegen asielzoekers. Alleen al in 2019 werden meer dan 1.600 vluchtelingen en asielzoekers fysiek belaagd, veelal door rechts-extremisten.^*

Hoewel er nog een heleboel valt te winnen op het gebied van taalbeheersing, burgerschapsonderwijs^* en traumaverwerking, heeft inmiddels meer dan de helft van de asielzoekers die zes jaar geleden arriveerden een baan gevonden. Daarmee genieten zij een hogere arbeidsparticipatie dan vluchtelingen die in de jaren negentig en aan het begin van de eenentwintigste eeuw in Duitsland aankwamen.

De vraag of een Duitser de integratie van de ‘wir schaffen das’-generatie geslaagd vindt, hangt waarschijnlijk sterk samen met wat hij of zij op 26 september aankruist op het stembiljet. Of, zoals historicus Melching opmerkt: ‘Het is een kwestie van: is het glas halfvol of halfleeg?’

Meer lezen?