Deze duurzame uitvinding maakt duurzaam leven een stuk moeilijker

Er zijn weinig dingen in onze samenleving zo functioneel en zo waardeloos tegelijk als de kartonnen doos. 

Hij zorgt ervoor dat je pizza warm en intact blijft, dat je gemakkelijk je spullen van A naar B verhuist, dat je 20.000 puzzelstukjes niet zoekraken. Dat je seksspeeltjes anoniem blijven voor de bezorger en de buurman. Maar bovenal zorgt-ie ervoor dat je online bestelling – of het nu een waterkoker, een koptelefoon of een kandelaar is – onbeschadigd bij je aankomt.

De kartonnen doos.

Hoezeer onze maatschappij draait om (en op) dozen valt goed te zien aan de uitpuilende papierbakken op straat, vol Amazon-, bol.com-, Wehkamp-, HelloFresh- en Coolblue-verpakkingen.

En waar de kartonnen doos ooit uitkomst bood voor het goedkoper, lichter en duurzamer transporteren van goederen, is hij nu verworden tot dé pilaar van een systeem dat allesbehalve duurzaam is. De doos staat voor ongebreideld consumeren, voor gemakzucht en voor verspilling.

Hoe papier de houten krat verving

Het verhaal van de kartonnen doos begint rond 1850, toen ontdekt werd dat je papier kunt plooien en het zo een stevige, golvende vorm kunt geven. Dat nieuwe, stevigere papier werd gebruikt in hoge zwarte mannenhoeden; om ze vormvaster, stevig en comfortabel te maken. Een ingezakte hoed, dat moet je niet willen.

Een ontdekking die de mensheid vooruithielp? Niet bepaald. Dat kwam twintig jaar later pas, toen een winkelier ontdekte dat het materiaal ook goed werkte als inpakpapier voor glazen flessen, servies, lampen en andere breekbare spullen. Het beschermde beter dan de oude doeken van voorheen. Al helemaal toen in 1874 een Amerikaan op het idee kwam om het golvende papier tussen twee andere vellen te plakken. Voilà: golfkarton was geboren. Flexibel, sterk en een uitstekende schokdemper.^*

Die eigenschappen maakten het materiaal perfect geschikt voor het vervoeren van goederen, zo ontdekten Henry Norris en Robert Thompson, die in 1894 de eerste golfkartonnen dozen fabriceerden. Ze verkochten de dozen onder meer aan de Amerikaanse bank Wells Fargo, die ze gebruikte voor het verzenden van kleine vracht in New York. 

Een kartonnen doos is lichter dan een houten krat, scheelt in brandstof en je kunt ze met veel tegelijk vervoeren

Deze kartonnen dozen waren niet alleen goedkoper en lichter dan de houten kratten die tot dan toe werden gebruikt voor het vervoeren van spullen, ze namen ook veel minder ruimte in wanneer ze niet gebruikt werden (je kunt ze helemaal plat vouwen). Toegegeven: het duurde even voordat vrachtvervoerders het vertrouwen hadden dat een doos van enkele millimeters dikte tientallen kilo’s aan gewicht kon dragen. Maar toen dat eenmaal bewezen bleek, werd de houten krat in rap tempo vervangen door de kartonnen doos. Omstreeks 1920 werden de meeste goederen al verzonden in karton.

Goederenvervoer werd daarmee niet alleen goedkoper, het werd ook duurzamer. Er is aanzienlijk minder materiaal nodig voor het maken van een kartonnen doos dan voor een houten krat, het lichtere gewicht scheelt brandstof en doordat lege dozen plat te maken zijn, kunnen er veel tegelijk worden vervoerd. 

Nog steeds staat de kartonnen doos te boek als duurzaam: dozen, zeker die in Nederland worden gemaakt, bestaan voor een groot deel uit gerecycled papier. Papier behoort zelfs tot de meest gerecyclede materialen ter wereld!  

Maar hier zit de crux: het enorme succes van de kartonnen doos maakt dat die nu een onmisbaar onderdeel is van een systeem dat verre van duurzaam is.

Dozen vol lucht, dagelijks bezorgd

335 miljoen keer klikten we afgelopen jaar in Nederland op de bestelknop.^* Wasmachines, sneakers, mountainbikes, maaltijdboxen, toetsenborden, telefoons, boeken: alles wat je hartje begeert, heb je binnen enkele dagen (of uren) in een kartonnen doos in huis.

Die bruine verpakking zit er niet voor niets omheen. Een gemiddeld online besteld pakket telt wel tien verplaatsingen; het moet bestand zijn tegen druk en tegen een stootje kunnen; het pakket kan onder op een stapel dozen vol boeken, printers en hondenbrokken komen te liggen, kan gaan schuiven door een halflege bestelbus of vliegt na een hoge drempel de lucht in. Kan die bezorger ook niks aan doen, die probeert gewoon zijn targets van de dag te halen.

Kartonnen dozen zijn dan ook niet zomaar wat velletjes papier tegen elkaar geplakt en over elkaar gevouwen met een laag ducttape eroverheen. Ter illustratie: de directeur consumentenverpakkingen bij Amazon ontwierp voorheen ruimtepakken voor NASA en militaire parachutes voor Operation Desert Storm, de Amerikaanse invasie van Koeweit in 1991. Nu laat ze dagelijks met een team van 85 mensen dozen vallen en schudt ze ze om te zien wat ervoor nodig is om onze stijl-/krultang of lilakleurige kaarsenhouder heel bij ons aan te laten komen.

En dan klinkt de bel.

Zo’n groot pakket?! In de doos zit nog een kleinere doos. Daarin nog een doos. Het is een plastic stijltang van… 4 centimeter?! Ok, bummer. Doos dicht, plakband erom, terug naar Alibaba.

In het ergste geval bestel je drie dezelfde producten in een andere kleur of maat, om er thuis achter te komen dat het allemaal toch niks is. De dozen belanden na twee keer open en dicht bij het oud papier of afval. Te hopen valt dat de inhoud een ander lot treft – al is dat niet zeker.

Had ik dat gereedschap niet even van de buurman kunnen lenen?

Zonder dollen: het beeld van een grote doos die grotendeels met lucht gevuld is, kent haast iedereen die weleens via internet shopt. Het is een serieus probleem: de gemiddelde doos is voor de helft gevuld.^* Moet je nagaan wat een hoeveelheid lucht we rondsturen als we jaarlijks honderden miljoenen pakketjes bestellen. De NOS liet er een rekensommetje op los, om te zien waar dit op neerkomt tijdens piekdagen rondom kerst en Black Friday. Dan worden er zo’n 1,4 miljoen kartonnen dozen op één dag in Nederland bezorgd. Uitgaande van een gemiddelde doos van 20 liter inhoud kom je uit op 28 miljoen liter aan verstuurde pakketten. Als die voor de helft leeg zijn, heb je 14 miljoen liter lucht per dag verplaatst. Ofwel: 208 zeecontainers, of meer dan 1.200 bestelbusjes vol. Elke piekdag weer.

Absurd. 

En dit is nog even los van de vraag hoeveel van die spullen die in de pakketjes verstopt zitten ook echt nodig zijn. Had ik echt geen andere yogalegging meer? Had ik dat gereedschap niet even van de buurman kunnen lenen? Waarom een nieuwe stofzuiger als die ander gerepareerd kon worden?

Waar de kartonnen doos ooit de verschuiving van de macht van de winkelier naar de fabrikant symboliseerde – de uitvinding maakte het voor het eerst mogelijk om als consument etenswaren in losse, standaardformaat verpakking te kopen die fabrikanten konden bedrukken met logo’s en teksten om hun merkbekendheid te vergroten – zie je aan de logo’s op de dozen die nu het straatbeeld domineren hoe de macht weer verschuift, dit keer van een grote groep winkelbedrijven naar een kleine groep online platforms als Amazon, bol.com en Zalando.

De doos, kortom, faciliteert niet alleen een systeem van ongebreideld consumentisme en het (onnodig) heen en weer sturen van pakketjes, het is ook een symbool voor de toenemende machtsconcentratie van grote online warenhuizen, die een steeds groter deel van onze economie domineren. 

Ideaal spul, maar de wereld gaat het niet redden

‘Gebruikt zolang ze nodig zijn, daarna gedachteloos vernietigd. Gevuld met rommel en in de knarsende muil gegooid van de vuilniswagen. Kapotgescheurd en op de vloer gelegd bij schilderwerken. In brand gestoken tijdens de schemering van een zoete zondagavond. Er zijn mensen die postzegels verzamelen, gedroogde insecten of bloemen, zilverpapier of sleutelhangers, er zijn er zelfs die doodsprentjes bewaren. Maar niemand spaart kartonnen dozen.’ – Tom Lanoye^*

Het verhaal van de kartonnen doos lijkt op het verhaal van plastic, waarover archeoloog Maikel Kuijpers een tijd geleden schreef. Plastic, schrijft hij, is in feite een fantastische uitvinding. Het is waterbestendig, herbruikbaar, licht van gewicht en kan meer dan duizend keer zijn eigen gewicht dragen. En dan is een plastic zak ook nog eens zo klein op te vouwen dat-ie in je jas of broekzak past. Veel beter kan haast niet.

En toch gaan we ermee om alsof het het meest waardeloze voorwerp is dat we kennen.

De kartonnen doos is in feite ook een geweldige ontdekking, die al meer dan honderd jaar dienstdoet als ideale spullenbeschermer en -vervoerder. Maar de reden dat de doos zo’n succes werd – hij is goedkoop, duurzaam, sterk – maakt ’m nu juist problematisch.

Rob Wijnberg noemt het ook wel de grote paradox van deze tijd: de bron van onze vooruitgang is de bron van onze ondergang geworden. Nu zou ik die kartonnen doos niet als zo’n grote bedreiging voor de mensheid zien; hij is wel exemplarisch voor hoe dingen die ooit zijn bedacht met de beste intenties zich in onze huidige tijd tegen ons keren. En dat ligt niet aan de kartonnen doos zelf, maar aan het systeem van ongebreidelde consumptie eromheen.

In die zin is de doos symbool van het kapitalisme zelf. Megasuccesvol, tot het zich tegen ons keerde.

Bergen vol kapotte, lege dozen

Het gevaar is dat we al snel geneigd zijn om ons blind te staren op de kartonnen doos zelf. Dat was precies wat ik deed toen ik me begon te verdiepen in de gevolgen van de groei van online winkelen. Ik zag hoe de oudpapierbak bij mij in de straat steeds sneller vol zat – hoe het karton zich bij mij thuis in de loop van de week begon op te stapelen. En als ik door de stad fietste of tijdens de lunch een wandeling door mijn wijk maakte: overal kwam ik ze tegen; de hoopjes bruine doos. 

Aan de dozen kon ik aflezen hoe de pandemie de levens van mensen veranderde: ze gingen minder vaak naar de supermarkt (zoals te zien was aan de vele maaltijdboxen van HelloFresh en Marley Spoon), ze namen gezelschapsdieren in huis (te herkennen aan de Zooplus- en Medpets-dozen), gaven hun huizen een make-over (Hay, Zara Home) en gingen massaal thuiswerken (dozen van printers, beeldschermen, toetsenborden). 

‘Gemeenten weten zich geen raad met groter wordende berg karton door online bestellingen’, kopte de Volkskrant eind december. In Amsterdam dreigde de situatie te escaleren, schreef de journalist. En ook in Ermelo: ‘overal waar je keek’ lagen dozen.

Die dozen begonnen een serieus dilemma te worden, constateerde ik.

Mijn eerste reactie: beetje zonde, niet? Al dat verpakkingsmateriaal dat wordt geproduceerd, één keer wordt gebruikt en vervolgens in de afvalbak verdwijnt.

Al die zogenaamd duurzame oplossingen voor de kartonnen doos maken online bestellen vooral efficiënter. Maar is dat wel wat we willen?

Voor ik het wist was ik aan het lezen over het statiegeldsysteem rondom bierflesjes – met het idee dat dit misschien ook voor kartonnen dozen zou werken. Over de RePack, een herbruikbare verpakking van gerecycled plastic. Ik sprak met verpakkingsdeskundigen over waarom er zo veel lucht wordt vervoerd en hoe dat anders kan. 

Maar welke ‘oplossing’ ik ook leerde kennen, iets bleef me dwarszitten. 

En toen realiseerde ik het me. 

Al die zogenaamd duurzame oplossingen voor de kartonnen doos maken online bestellen vooral efficiënter. Maar is dat wel wat we willen? Een systeem dat in de kern niet duurzaam is, maak je met een minder schadelijke verpakking nog niet duurzaam. Sterker nog: meer efficiency leidt vaak tot een toename van consumptie. En het leidt bovendien af van het werkelijke probleem. 

Ik zag een parallel met kleding, waar ik al jaren over schrijf. Hoeveel zelfverklaarde duurzame en verantwoorde merken heb ik al niet zien langskomen? Welk groot modemerk heeft anno 2021 geen zogenaamde conscious kledingcollectie? Allemaal leuk en aardig, maar het werkelijke probleem – overconsumptie en verspilling – los je er niet mee op.

Het is symptoombestrijding op symptoombestrijding op symptoombestrijding. Zolang we het systeem niet aanpakken, wordt elke ‘oplossing’ vroeg of laat weer een probleem. 

‘De relaties tussen dingen zijn vaak belangrijker dan de dingen zelf’, zegt de Brits-Amerikaanse auteur Jeremy Lent.

Maar hoe veranderen en verleggen we onze vernauwde blik van meer tastbare uitingen zoals een kartonnen doos naar het bredere perspectief dat de samenhang tussen dingen laat zien en de werkelijke complexiteit toont?

Misschien is het zoals een bekende uitspraak, die veelal wordt toegeschreven aan Albert Einstein, luidt: ‘We kunnen onze problemen niet oplossen door te denken vanuit dezelfde manier waarop we ze creëerden.’

Lees meer: