Werkwijze

Verantwoording: Hoe onze deepfake klimaattoespraak van Mark Rutte tot stand kwam (en waar die op is gebaseerd)

Jelmer Mommers& Rob Wijnberg
Foto's door Anna Klevan (voor De Correspondent)

We maakten een deepfake video waarin ‘premier Mark Rutte’ verregaande klimaatmaatregelen aankondigt. In deze verantwoording vertellen we over onze motivatie voor deze vorm, en verwijzen we naar de bronnen waarop we de toespraak baseerden.

Vandaag publiceren we een toespraak van premier Mark Rutte waarin hij voor het eerst klimaatleiderschap toont. Althans, een toespraak waarvan we vinden dat de premier die zou moeten geven. Want de toespraak is door ons geschreven en de video waarin Mark Rutte de toespraak voordraagt is een – niet echt dus.

De tekst is geschreven door klimaatcorrespondent Jelmer Mommers en theatermakers  en Acteur Remko Vrijdag kroop in de huid van premier Mark Rutte met behulp van deepfake-maker Bob de Jong. Zo werd hij ‘KlimaatRutte’ – een premier met wie we willen laten zien hoe klimaatleiderschap eruit kan zien.

Met behulp van deze deepfake laten we – na een en aan de vooravond van de klimaattop in Glasgow – KlimaatRutte het eerlijke verhaal over klimaatverandering vertellen. Het verhaal dat het Nederlandse publiek nooit van de échte Mark Rutte hoort, maar dat hard nodig is om de toekomst van ons land en onze kinderen veilig te stellen.

In deze verantwoording leggen we je graag uit welke inhoudelijke en journalistieke overwegingen aan deze publicatie ten grondslag lagen en op welke bronnen, ideeën en voorbeelden we ons hebben gebaseerd.

1. Waarom dit pleidooi voor klimaatleiderschap?

Politiek leiderschap is een noodzakelijke voorwaarde om de klimaatcrisis aan te pakken. Tot die conclusie kwamen Anoek, Rebekka en Jelmer na jarenlang schrijven over het klimaatprobleem.

de belangrijkste klimaatcampagne vanuit de overheid op dit moment, is niet genoeg. Het is een boodschap met een lange geschiedenis: hopen dat de samenleving dit zelf gaat oplossen als iedereen maar ‘zijn steentje bijdraagt’. Eerder al schoof de overheid de verantwoordelijkheid op de burger af met de campagne ‘Een beter milieu begint bij jezelf’.

Maar juist in een grote omwenteling moet de overheid Dat gebeurt nog onvoldoende: ondanks de en in de polder De overheid is voor haar klimaatnalatigheid al veroordeeld in de Urgendazaak, maar heeft sindsdien

Om de toekomst van ons land veilig te stellen zijn verregaande maatregelen nodig. Politiek leiderschap is daarvoor essentieel. Rutte heeft dit leiderschap tot nu toe niet getoond; integendeel, hij grijpt vaak terug op sussende uitspraken als en ‘Ik ben niet van de Dat laatste zei hij nota bene toen hij in juli dit jaar de schade van de overstromingen in Limburg opnam.

Pas heel recent klinkt af en toe een ander geluid Zo zei hij in september 2021 dat hij ‘bang’ is voor de gevolgen van klimaatverandering en dat Nederland ‘verloren’ zou zijn als de slechtste scenario’s uitkomen – en dat het beperken van de uitstoot daarom noodzakelijk is.

Wij dachten: we schieten hem te hulp.

2. Waarom een deepfake?

Door KlimaatRutte het eerlijke verhaal over klimaatverandering uit te laten spreken, willen we laten zien hoe klimaatleiderschap eruit kan zien.

We vragen iedereen die ook gelooft dat doortastend klimaatleiderschap nodig is de video van KlimaatRutte met zo veel mogelijk mensen te delen. Zo laten we de échte Mark Rutte zien dat er veel draagvlak is voor het eerlijke verhaal.

De vorm die we hiervoor kiezen – een deepfake video – gaat natuurlijk gepaard met de nodige journalistieke dilemma’s en risico’s. Wat als kijkers denken dat de video echt is? Wat als we daarmee bij zouden dragen aan de verspreiding van ‘nepnieuws’?

Omdat wij ons zeer bewust zijn van deze risico’s, zijn we niet over één nacht ijs gegaan. Integendeel, we hebben een tot in detail uitgedachte werkwijze uitgestippeld, bijgestaan door een jurist, waarin de journalistieke integriteit van het project centraal stond en volledig gewaarborgd werd.

Ook hebben we samengewerkt met een deepfake-maker die deze vorm (vergelijkbaar met ethische hackers, die door middel van hacken kwetsbaarheden in online netwerken blootleggen).

Daarnaast hebben we ervoor gezorgd dat het te allen tijde voor iedereen duidelijk is dat de video van Mark Rutte niet echt is.

  • Overal waar we deze video onder de aandacht brengen, vermelden we dat deze KlimaatRutte niet de échte Mark Rutte is. We vragen andere media, wanneer zij fragmenten van de toespraak vertonen, expliciet dit ook te doen.
  • We laten KlimaatRutte tegen het einde van de toespraak expliciet zeggen dat hij níét Mark Rutte is. In de aftiteling staat nog eens expliciet vermeld dat het hier om een deepfake gaat.
  • Het decor van het Torentje waar KlimaatRutte zijn toespraak uitspreekt, is zichtbaar aangepast. Achter hem zijn schilderijen, boeken en attributen geplaatst die en die er tijdens toespraken van de echte Mark Rutte vanuit het Torentje niet staan.

Wij doen hiermee dus precies het tegenovergestelde van wat makers van nepnieuws doen: in plaats van onwaarheden te presenteren alsof ze waar zijn, in een vorm die pretendeert ‘echt’ te zijn, presenteren wij feiten over klimaatverandering en noodzakelijke maatregelen in een vorm waarvan we expliciet vermelden dat deze nep is.

3. Welke bronnen en ideeën liggen aan deze toespraak ten grondslag?

In de toespraak komen verschillende feiten voorbij over klimaatverandering en presenteert KlimaatRutte een ‘pakket van maatregelen’ om de opwarming tegen te gaan. Hieronder lichten we toe waar deze feiten en maatregelen op gebaseerd zijn.

De gevaren van klimaatverandering

Klimaatverandering wordt in de toespraak neergezet als bedreiging ‘voor het We schetsen hierbij het allerslechtste scenario, oftewel wat er gebeurt als ‘alles misgaat’.

Dat kan het geval zijn als 1) de mondiale uitstoot hoog blijft, 2) het klimaat en 3) de ijskappen op Groenland en Antarctica hierdoor versneld in zee verdwijnen. Dat laatste proces is cruciaal én omgeven met onzekerheid: we weten niet precies hoe snel Wat we wél weten is dat hoe sneller de ijskap op Antarctica smelt,

De cijfers die we komen van het en van onderzoeksinstituut Deze week kwam ook het KNMI met een rapport dat bevestigt dat in het de zeespiegelstijging voor de Nederlandse kust vóór het einde van deze eeuw (in 2090) de 2 meter kan overschrijden. Dat is een scenario waarin mogelijk versnelde afsmelting van de ijskap op Antarctica is meegewogen – een nog slecht begrepen proces. Als mogelijk versnellend ijsverlies níét wordt meegewogen, komt de zeespiegelstijging

Wij vestigen dus bewust de aandacht op een scenario waarop de kans klein is, maar waarvan de gevolgen gigantisch zijn.

Dit wordt soms gezien als ‘alarmisme’. Maar alle klimaatbeloftes ten spijt, tot nu toe blijft de mondiale uitstoot bijna ieder jaar toenemen. Een toename die vooralsnog Bovendien is het cruciaal dat we niet precies weten hoe Óók als we de uitstoot weten terug te brengen, kan de opwarming aanzienlijk zijn. Tot slot is er het smelten van het landijs op en op Dat ijs smelt door opwarming is een gegeven. Maar het is onzeker dit gaat. Het kan sneller gaan dan verwacht, bijvoorbeeld doordat ijskliffen langs de rand van de ijskap onder het eigen gewicht bezwijken. Of doordat warm oceaanwater onder de randen van de ijskap komt, en zo het ijsverlies versnelt. Dan belandt het landijs in zee en stijgt de zeespiegel.

Zoals de coronacrisis ons ook heeft geleerd dat onwaarschijnlijke gebeurtenissen – zoals een mondiale pandemie – uit kunnen komen, zo geldt ook hier dat het verstandig is met onwaarschijnlijke scenario’s rekening te houden.

De vraag is niet óf Nederland onder water verdwijnt, maar wanneer

De kern is: met het huidige uitstootniveau Hopelijk neemt de uitstoot af, blijkt het klimaat niet hypergevoelig voor onze uitstoot en kalft het ijs op de Zuidpool niet heel snel af. Dan nóg zal de zeespiegel in de eeuwen daarna met meters stijgen. Dan nog houdt het voor Nederland op een gegeven moment op. De zeespiegelstijging is niet meer te stoppen, maar met scherpe uitstootdalingen nog wel substantieel te remmen. Dáár vestigen wij in de toespraak de aandacht op.

Over mogelijke versnelde zeespiegelstijging zei de échte Mark Rutte ‘Als deze cijfers uit zouden komen, is Nederland verloren. Dan kun je het westelijk deel van Nederland niet meer bewonen. Dat houd je dan niet meer in stand met een paar dijken of een paar slimme zandmotoren, zoals we die nu bij Monster hebben.’

KlimaatRutte waarschuwt in de toespraak ook voor een toekomst vol hittegolven, overstromingen en droogtes. Het IPCC acht bewezen dat klimaatverandering nu al leidt tot vaker voorkomende en hevigere hittegolven en overstromingen, Al dit soort weersextremen nemen toe als de opwarming verder toeneemt. Het is ook een feit dat Nederlanders en dat Nederland achterloopt op andere Europese landen als het gaat om de

De voorgestelde maatregelen

Om de opwarming te temperen en Nederland te verduurzamen, heeft ‘het kabinet–KlimaatRutte’ een wetgevingspakket samengesteld, waarvan KlimaatRutte de belangrijkste uitgangspunten in de toespraak uiteenzet. We lopen ze hier kort langs, om uit te leggen waar ze vandaan komen.

Het eerste uitgangspunt: vervuiling wordt duurder. Dit is een van de oudste ideeën uit de milieu-economie: zorg dat de vervuiler betaalt, bijvoorbeeld door de introductie van een of een Daarmee ontmoedig je vervuiling en maak je duurzame alternatieven aantrekkelijker. Dit is een van de effectiefste maatregelen om de uitstoot te verminderen.

Het tweede uitgangspunt is dat de pijn van de transitie eerlijk verdeeld wordt. Het idee hierachter is dat je weerstand tegen klimaatbeleid kunt verwachten als dat mensen Het is dus een manier om mensen mee te krijgen.

Het derde uitgangspunt is dat de overheid de transitie financiert met leningen - ‘we kunnen dit betalen’, zegt onze KlimaatRutte. Dit is een vertolking van een groeiende consensus onder economen en investeerders: dat geld lenen voor vergroening nu belangrijker is dan Geld lenen is voor Nederland momenteel

‘Het Nederlandse bedrijfsleven wordt met genereuze overheidssteun toekomstbestendig gemaakt’, is het vierde uitgangspunt. Het beeld dat we hier voor ogen hebben, is dat van een ‘ondernemende overheid’ zoals dat wordt voorgesteld door de Italiaans-Amerikaanse econoom Mariana Mazzucato.

In haar boek The Entrepreneurial State toont Mazzucato aan dat en dat een staat die bewust beleid voert voor vergroening heel succesvol kan zijn in het bereiken van maatschappelijke doelen. Dit impliceert industriebeleid, doelgerichte krimp van vervuilende sectoren en dus ook de erkenning dat

Het vijfde uitgangspunt – ‘We laten het streven naar eindeloze economische groei los’ – komt voort uit het inzicht dat groei van het bruto binnenlands product (bbp) een te beperkte graadmeter is om op te varen als je de toekomst van een land wilt vormgeven.

Welzijn is belangrijker dan welvaart, en een ontwikkelde economie hoeft daarvoor Sommige delen van de economie zullen tijdens de duurzaamheidstransitie krimpen, andere zullen groeien – of het netto resultaat daarvan groei of krimp is, is minder belangrijk dan de transitie zelf. Econoom Kate Raworth adviseert daarom

4. Wat waren de belangrijkste inspiratiebronnen voor deze toespraak?

We putten bij het schrijven van deze toespraak uit diverse voorbeelden van politici die de ernst en complexiteit van een crisis erkenden én daarnaar handelden. De van Mark waren een inspiratiebron, maar ook die van premier van de Amerikaanse president Roosevelt tijdens de en meer recent van de Nieuw-Zeelandse premier Jacinda Ardern die de

Zo gaven we KlimaatRutte een stem: een politicus die inziet dat je een grote crisis alleen kunt oplossen met een daadkrachtige overheid.

Ook historicus Annelien de Dijn was een grote inspiratiebron. In haar boek Vrijheid: Een woelige geschiedenis (2021) concludeert zij dat we ons huidige idee van vrijheid – dat draait om het beschermen van privébezit en het individu – Maar vrijheid is ook een collectieve verantwoordelijkheid. In de toespraak van KlimaatRutte hebben we geprobeerd deze opvatting van vrijheid te hanteren.

We hadden ook veel aan de woorden van de Vlaamse minister van Leefmilieu Bruno Tobback, die ‘Bijna elke politicus weet wat hij moet doen om het klimaatprobleem aan te pakken. Er is alleen geen enkele politicus die weet hoe hij daarna nog moet verkozen raken.’ Op dit dilemma hebben wij een gewaagde oplossing willen formuleren: ons doel is dat burgers met het delen van deze video luid en duidelijk laten weten achter verregaand klimaatbeleid te staan.

Hoewel onze KlimaatRutte stevige maatregelen voorstelt, is hij geen alleenheerser. Hij volgt de democratische route: ‘zijn’ kabinet dient wetsvoorstellen in bij het parlement. Toegegeven: de timing is wat vreemd, want de formatie van een nieuw kabinet is nog bezig. Wij doen daarom in de toespraak alsof het demissionaire kabinet tot de conclusie is gekomen dat het klimaat niet langer kan wachten. In principe kan het kabinet zich – net als bij de coronacrisis – missionair verklaren op het gebied van klimaat, om stappen te zetten die geen enkel uitstel dulden.

5. Hoe kwam deze toespraak tot stand en met wie werkten we samen?

Het idee voor deze video ontstond in een telefoongesprek dat ik, Jelmer, van de zomer had met Matthea de Jong, Ik nam contact op met Anoek en Rebekka, die eerder furore maakten met hun klimaattheatervoorstellingen en Ze waren meteen enthousiast over het idee. Ik benaderde Bob de Jong, talentvol deepfake-maker en de man achter En we legden contact met acteur Remko Vrijdag, die Mark Rutte regelmatig nadoet in (satirische) tv-programma’s. De deepfake werd opgenomen in de

Vanuit De Correspondent coördineerde adjunct-hoofdredacteur Rosan Smits dit project samen met redactioneel projectmanager Edivania Lopes Duarte. Rutger Bregman, Marc Chavannes en Rob Wijnberg becommentarieerden de tekst. Hans Pieter van Stein Callenfels deed de eindredactie, Isabelle van Hemert de beeldredactie en het decor. Jacco Prantl mixte het geluid, Luka van Diepen maakte de aftiteling. Deze productie werd mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van de Correspondent Foundation.