Dit doet een warmere aarde met onze gezondheid

Het grootste wereldwijde gezondheidsrisico? ‘Het onvermogen van de wereldleiders om de opwarming van de aarde onder de 1,5 graden te houden’, aldus The British Medical Journal (BMJ) en nog 232 medische vakbladen. Covid-19, zo waarschuwen deze wetenschappers, is slechts een opwarmertje. De teneur van hun oproep: maak je borst maar nat voor een crisis waarbij dit vervelende virus verbleekt, klimaatopwarming.

Enkele graden meer lijkt voor je gezondheid niets om je zorgen over te maken. Lekker toch? Als je naar de Spaanse zon reist, ga je toch ook niet dood?

Maar als je in de data duikt wordt het pijnlijk duidelijk: zelfs die ene graad opwarming tot nu toe heeft al enorme gevolgen voor onze gezondheid. Nog enkele graden meer en die gevolgen zijn niet enorm, maar verschrikkelijk.

Dit zijn de vijf belangrijkste bedreigingen voor onze gezondheid op een opwarmende aarde:

1: Het menselijk lichaam functioneert minder goed in hogere temperaturen

Voor je lichaam is enkele graden opwarming niet gewoon aangenaam warm. Alles wat zich binnen onze huid bevindt, onze organen en de miljarden biochemische reacties die daarin plaatsvinden, functioneert enkel binnen vrij nauwe temperatuursgrenzen: 37 plus of min enkele graden.

Zodra onze kerntemperatuur begint af te wijken van dit optimum, schiet een hele reeks mechanismen in actie om onze temperatuur binnen de perken te houden. We gaan zweten om af te koelen en bloed wordt naar onze huid gepompt om meer warmte af te voeren.

Als het te warm en te vochtig is – denk: een paar flinke plenzen water op de saunakachel – is je lichaam niet meer in staat z’n temperatuur binnen de veilige grenzen te houden. Zelfs als je fit en gezond bent, kan dat na enkele uren dodelijk zijn.

Gelukkig zijn deze omstandigheden nog erg zeldzaam, maar bij onbeperkte opwarming worden hierdoor tegen het einde van de eeuw delen van het noorden en oosten van India en Bangladesh totaal onbewoonbaar.^*

Maar ook minder extreme omstandigheden maken slachtoffers. Bij elke hittegolf piekt de oversterfte. Bij ouderen en mensen met een onderliggende hartaandoening werken de afkoelingsmechanismen vaak minder goed en vergen deze veel van hun hart- en vaatstelsel.

De eerste gevolgen van de toenemende hitte zien we al: de afgelopen twintig jaar steeg het aantal hittedoden bij 65-plussers met meer dan 50 procent.^* Onderzoekers voorspellen,^* in Europa, 30.000 extra hittedoden per jaar bij een opwarming van anderhalve graad. Als de aarde 2 graden opwarmt, stijgt dat aantal tot 52.000.

En dan hebben we in Nederland en België nog geluk. In Noord-Europa wordt dat stijgend aantal hittedoden waarschijnlijk grotendeels gecompenseerd door een kleiner aantal doden door kou. Hier kunnen we ons goed beschermen met airco’s, ventilatie en hitteplannen. Een groot gedeelte van de wereld heeft deze troeven niet. De Wereldgezondheidsorganisatie schat dat het aantal extra hittedoden door de klimaatopwarming wereldwijd tegen 2050 kan oplopen tot meer dan 360.000 per jaar.

Mensen functioneren dus niet goed in een te warm klimaat. Maar veel andere organismen doen dat jammer genoeg wel.

2: Hogere temperaturen zijn juist een feest voor ziekteverspreiders

Veel ziekteverspreiders floreren in warmer weer. Teken (ziekte van Lyme, tekenencefalitis), muggen (knokkelkoorts, zika en malaria) en bacteriën ( cholera, diarree) gedijen allemaal goed in een opwarmende wereld.

Dat zien we ook in Nederland. Hier verviervoudigde^* de afgelopen twintig jaar het aantal gevallen van de ziekte van Lyme, voornamelijk doordat teken houden van warmere nachten. En in het zuiden van Europa voelen ziektes zoals chikungunya en het westnijlvirus zich door de hogere temperaturen steeds beter thuis.

Maar, weeral, de grootste gevolgen heeft de opwarming in gebieden die dichter bij de evenaar liggen.

Knokkelkoorts, een virale infectie die ook wel dengue genoemd wordt, is wereldwijd een van de sterkst toenemende ziektes. Die toename is niet enkel te wijten aan de klimaatopwarming, maar die speelt wel een belangrijke rol: het leefgebied van de mug die deze ziekte kan overdragen neemt jaar na jaar toe. Momenteel wonen ongeveer 4 miljard mensen in risicogebieden voor deze ziekte, tegen 2080 kan dat oplopen tot meer dan 6 miljard.^*

Ook anophelesmuggen, die malaria kunnen verspreiden, houden niet van lage temperaturen. Waarschijnlijk zullen er in een opwarmende aarde veel gebieden ontstaan waar het risico op malaria toeneemt. Volgens sommige studies zouden er tegen 2071 maar liefst 3,6 miljard^* extra mensen leven in regio’s waar malaria voorkomt.

En ook de meeste veroorzakers van diarree, goed voor meer dan 1,5 miljoen doden per jaar, vooral kinderen, doen het beter op een warmere aarde. Momenteel zijn we de strijd tegen deze killer nog aan het winnen: twintig jaar geleden lag het aantal doden door deze ziekte nog ruim een miljoen^* per jaar hoger dan nu. Maar of die daling zich verderzet is onduidelijk. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie zorgt elke graad opwarming voor een toename van het risico op diarree met 3 tot 11 procent.^*

3: Extreem weer ontwricht onze leefomgeving – en daarmee direct én indirect onze gezondheid

Het afgelopen jaar was er eentje vol indrukwekkende stormen, overstromingen en bosbranden. En dat was geen uitzondering, maar het voorlopig culminatiepunt van een evolutie die al decennia aan de gang is. De afgelopen vijftig jaar nam het aantal natuurrampen door extreem weer met een factor vijf toe.^*

Volgens het VN-klimaatpanel IPCC zal deze trend zich verder voortzetten. In het laatste rapport^* waarschuwt het dat weersgebeurtenissen die we nu als ‘extreem’ beschouwen zich in de toekomst met ongekende omvang en frequentie zullen voordoen.

Deze natuurrampen hebben rechtstreekse gevolgen voor onze gezondheid. Niet alleen direct, maar ook indirect werken ze door in de volksgezondheid. Denk aan verontreinigd water door overstroming van riolen, met infectieziekten als gevolg. En, een aspect waar vaak minder aandacht aan geschonken wordt: de impact op ons mentaal welzijn.

4: Hitte en droogte kunnen zorgen voor ondervoeding

Waarschijnlijk het grootste gezondheidsrisico in een steeds warmere aarde: ondervoeding. Veel gewassen groeien minder goed^* als de temperatuur stijgt, overstromingen en stormen eisen niet enkel mensenlevens maar vernielen ook de oogst. En door droogte, verwoestijning en erosie wordt veel landbouwgrond onbruikbaar.

Het recentste IPCC-rapport^* over klimaat en voedselveiligheid laat weinig reden voor twijfel: zelfs een beperkte opwarming van anderhalve graad zal een enorme impact hebben op de mogelijkheid om de wereldbevolking van voldoende voedsel te voorzien. En weer zullen de slachtoffers vooral in armere regio’s vallen.

5: De unknown unknowns

Het toenemend aantal hittedoden, meer ziekteverspreiders en doden door extreem weer en ondervoeding zijn enkel de risico’s die vrij goed te voorspellen vallen. Daarvan kun je als onderzoeker een model maken, een soort speelgoedversie van de werkelijkheid, dat je dan extrapoleert naar de toekomst.

Maar een van de grootste gevaren, eentje dat we het afgelopen jaar maar al te goed hebben leren kennen, laat zich niet in zo’n model vangen: het risico op een nieuwe pandemie. Dat is afhankelijk van te veel elkaar beïnvloedende factoren – ontbossing, verlies van biodiversiteit, migratie, de consumptie van bushmeat, de toename van organismen die ziektes kunnen verspreiden… – waar dan ook nog een flinke scheut toeval aan toegevoegd wordt.

Maar al kunnen we niet bepalen wanneer de volgende pandemie ons treft, we weten wel dat ook de kans op zo’n gezondheidscrisis vergroot naarmate de aarde opwarmt.

Door de toename van de bevolking en het verlies van bruikbare landbouwgrond dringen mensen steeds dieper door in tot dan toe onontgonnen gebieden. Dat verhoogt het aantal interacties tussen mensen en de dieren die daar leefden en dus ook de kans dat een virus van die dieren de sprong naar mensen waagt.

Ook zorgt de dalende biodiversiteit, deels een gevolg van de opwarming, voor een toename van bepaalde diersoorten: die beestjes die zich best thuis voelen in een door mensen verstoorde omgeving. Ratten en vleermuizen bijvoorbeeld. Net die dieren die vaak drager zijn van virussen die ook mensen kunnen besmetten.

Na bijna 5 miljoen^* coronadoden weten we allemaal hoe verschrikkelijk de impact van een pandemie kan zijn. Momenteel is de vraag niet of, maar wanneer de volgende zal toeslaan. Tijdens de coronacrisis leerden we ook hoe fragiel onze gezondheidszorg is. Zelfs in rijke landen als Nederland en België moesten we draconische maatregelen nemen om de instorting te vermijden.

Als zo’n gezondheidssysteem aanhoudend onder druk gezet wordt door meer hittedoden, meer ziektes en meer rampen is de kans groot dat het het begeeft, zeker als er ook nog een nieuwe pandemie op inbeukt. In de meeste armere landen is de zorg er nog veel erger aan toe. En net daar mogen ze de ergste gezondheidsimpact van de klimaatopwarming verwachten.

Maar we kunnen ons toch aanpassen?

Tegen veel van deze bedreigingen kunnen we ons beschermen. Met insecticiden en muskietennetten bijvoorbeeld bij knokkelkoorts en malaria en door betere hygiëne en toegang tot drinkbaar water bij diarree. Ook tegen steeds extremer weer kunnen we ons wapenen met dijken, waarschuwingssystemen en betere huisvesting. Maar al deze beschermingsmaatregelen kosten geld.

De vraag: zal dat geld nog beschikbaar zijn in een wereld waarvan ook het economisch systeem door elkaar geschud wordt door de klimaatopwarming? En hoe zorg je dat deze beschermingsmiddelen ook beschikbaar zijn in landen met een falende overheid en een schrijnend tekort aan middelen?

Ook innovatie kan helpen. Zo werd er recent een eerste vaccin^* tegen malaria gelanceerd. Maar rekenen op innovatie is denken met een roze bril. En: de coronacrisis leerde ons dat het bestaan van een effectief beschermingsmiddel nog niet betekent dat dit ook beschikbaar zal zijn voor het grootste deel van de wereld.

Natuurlijk moeten we inzetten op adaptatie. Maar adaptatie is en blijft een lapmiddel. Erop rekenen dat we steeds voldoende lapmiddelen voor de hele wereldbevolking zullen vinden is wel erg optimistisch. De oorzaak van al deze ellende wegnemen, onze ongebreidelde uitstoot, lijkt een beter idee.

Niets van het bovenstaande is zeker – voorspellen is nu eenmaal moeilijk, vooral als het om de toekomst gaat – maar de enige twijfel situeert zich ergens tussen ‘heel erg’ en ‘verschrikkelijk erg’. Een warmere aarde is dus niet: lekker een paar graden meer. Maar wel: een coronacrisis tot de zoveelste macht.

Meer lezen: