Ons materiaalgebruik is de crux van het klimaatprobleem

Wonen is een mensenrecht, horen we de laatste tijd regelmatig. Klopt. Maar om dit recht te vervullen, moeten we nog heel wat bijbouwen – voornamelijk in een aantal landen met opkomende economieën in Azië en Afrika.

Het probleem is dat dit mensenrecht botst met een ander, sinds kort door de VN erkend mensenrecht: een leefbare omgeving.^* Want de materialen waarmee we zoveel extra huizen moeten bouwen, zijn enorm vervuilend.

In een recent artikel spellen onderzoekers verbonden aan het Centrum voor Milieuwetenschappen van de Universiteit Leiden het even uit: zelfs in het meest gunstige scenario heeft de bouwmaterialensector nog altijd een dubbele hoeveelheid CO2-uitstoot nodig in verhouding tot de ruimte die ze kunnen krijgen om onder de 1,5 graad te blijven.

En dat zijn alleen nog maar bouwmaterialen voor woningen. Die sector gebruikt ongeveer de helft van al het beton en staal, om maar wat te noemen. Alle andere spullen om ons heen zijn ook ergens van gemaakt.

Windmolens, slaaptreinen en elektrische auto’s. Klinkt allemaal heel duurzaam, moet wel gemaakt worden. Onder andere van staal. Een 5 megawatt windmolen? 900 ton staal.^* Die leuke Nissan Leaf? Zo’n 800 kilo staal. Treinen? 15 procent van het gewicht is staal.^* Om nog maar te zwijgen van de rails. Of dat de staalindustrie nu een van de grootste vervuilers is.

Ons materiaalgebruik, dat is de crux van het klimaatprobleem.

Alleen, de materialen waarmee we onze samenleving vormgeven zijn zo alom vertegenwoordigd dat we ze helemaal niet meer zien. Al die spullen om ons heen – onze materiële cultuur – vinden we volstrekt normaal. Dus heb ik precies dát als onderwerp genomen om te onderzoeken: onze relatie met materialen.

Vier fundamentele materialen, de letterlijke bouwstenen van onze samenleving, heb ik afgelopen jaar geanalyseerd. Die vat ik hier kort nog even voor je samen:

Beton

Thomas Edison was fan en voorspelde een toekomst voor betonnen huizen. En gelijk kreeg hij. Meer dan 70 procent van de wereldbevolking woont in een huis waarin beton zit verwerkt.^* Het staat dan ook met stip op één als meest gebruikte constructiemateriaal. Maar er is een probleem: de lijm tussen de steentjes, oftewel cement. De cementindustrie is niet alleen verantwoordelijk voor 8 procent van de mondiale CO2-uitstoot,^* maar ook grootverbruiker van water en zand.

Staal

Van de ijzertijd tot de massaproductie van staal dankzij het Bessemerproces: ijzer is al drieduizend jaar onze metgezel. En daarmee ook de vervuiling die komt kijken bij de productie van ijzer. Tussen de 7 en 9 procent van de mondiale CO2-uitstoot danken we aan de staalindustrie.^* Tijd voor een vierde – duurzame – ijzertijd. Want een wereld zonder staal en ijzer, die is ondenkbaar.

Plastic

Een briljant materiaal dat we zijn gaan verfoeien omdat we er zo slecht mee omgaan: plastic. Maar we kunnen helemaal niet zonder. Het is overal, in allerlei gedaanten: ‘The material of a thousand uses.’ Maar ook: made to be wasted. En dat doen we dan ook volop. Gaan we daarmee door, dan zitten we in 2050 opgescheept met een oceaan van plastic: 26 biljoen kilo plastic afval is de voorspelling.

Kunstmest

Stikstofproblematiek is het oudste landbouwprobleem ter wereld – het gebrek aan stikstof welteverstaan. Dat verandert in één klap in 1909 wanneer de eerste druppels synthetische ammoniak condenseren in een glazen buisje. Het is de grondstof voor kunstmest, de anabole steroïden voor de landbouw. Het gevolg? Een bizarre stijging van vleesproductie, want daar gaat maar liefst een derde van de wereldwijde oogsten heen.^*

En tot slot: glas

Vandaag voeg ik een vijfde materiaal toe dat niet mocht ontbreken, namelijk glas. Niet alleen maakt het de heilige drie-eenheid van de architectuur compleet, glas is ook verantwoordelijk voor de wetenschappelijke revolutie en zit daarmee in het hart van de moderne beschaving.

Deze vijf schijnbaar onvervangbare materialen gebruik ik om de problemen in de hedendaagse mens-materiaalrelatie te analyseren. Die relatie staat namelijk ook centraal in mijn vakgebied: de archeologie. Onze hele geschiedenis is één met de geschiedenis van materialen. En onze relatie met materialen is veel complexer dan simpelweg het gebruik ervan. We maken en bouwen met materialen, maar we denken er ook mee. We vormen er onze identiteit mee en we laten er status mee zien. Materialen sturen ons omdat we er zo afhankelijk van zijn. Kortom, als samenleving zíjn we de materialen die we gebruiken.

Meer lezen: