Er is geen machtige elite die de koers van de wereld bepaalt

Wat hebben Jeff Bezos van Amazon, Sheryl Sandberg van Meta en Jack Ma van Alibaba – naast een dikgevulde portemonnee – met elkaar gemeen?

Volgens een aantal wijdverspreide complottheorieën zouden ze onderdeel zijn van een zogenaamde ‘mondiale machtselite’. Zij hebben de vruchten geplukt van de globalisering van kapitaal, technologie en sociale relaties, en zouden hun macht nu gebruiken om hun eigen belangen te beschermen. Deze ‘elite’ zou eens in de zoveel tijd bijeenkomen en beslissingen nemen over de toekomst van de wereld.

Toen ik jaren geleden als PhD-onderzoeker het gedrag van elites begon te bestuderen, was het vooral een onderwerp voor sociale wetenschappers. Maar sinds het succes van populistische leiders als Donald Trump en Jair Bolsonaro, die zich presenteren als anti-elitair (ook al zijn ze dat niet), komt er steeds meer publieke discussie over de globalisering van macht.

Ik kan me goed voorstellen waarom juist dit onderwerp de interesse van een grotere groep wekt, en zelfs onderwerp is van complottheorieën. Dit soort theorieën bestaan al eeuwen, maar het is pas sinds kort dat ze een groter publiek bereiken.

Hoe dat kan? De afgelopen decennia is de kloof tussen arm en rijk gegroeid. Grote multinationals eten kleinere bedrijven op, en worden oncontroleerbaar groot. Er is steeds meer onderzoeksjournalistiek over belastingontduiking van invloedrijke personen.

Evenementen voor rijke, invloedrijke mensen versterken dat beeld. Denk aan Davos, een jaarlijks evenement voor ‘global leaders’ om ‘principes, beleid en samenwerkingen’ te bepalen die ‘de wereld nodig heeft’. Of aan de besloten Bilderbergconferentie, waar invloedrijke figuren uit het bedrijfsleven, de politiek en de financiële sector bijeenkomen.

Ook in de sociale wetenschap krijgen theorieën dat macht aan het globaliseren is steeds meer aandacht.

Dat leidde bij mij tot de vraag: is er wel zoiets als een ‘mondiale elite’ of ‘transnationale superklasse’ die de touwtjes in handen heeft, en belangrijke beslissingen over de koers van de wereld neemt? Zo ja, wie zijn deze mensen? Waar komen ze vandaan? En hoe zijn ze met elkaar verbonden?

Er is niet één elite, maar vele

Om deze vragen te beantwoorden analyseerde ik gegevens van ongeveer 200 miljoen bedrijven. Met behulp van een supercomputer keek ik naar de zogenaamde ‘zakelijke elite’: CEO’s, bestuurders en eigenaren die grote bedrijven bezitten en leiden, deelnemen aan bedrijfslobby, politieke beslissingen beïnvloeden en meedenken over lucratieve financiële constructies.

Ik onderzocht de verbanden tussen al die poppetjes en bedrijven. Zo keek ik bijvoorbeeld naar hoe vaak zij in dezelfde besturen van bedrijven zitten, waar ze elkaar ontmoeten en met elkaar samenwerken, en wat hen precies tot onderdeel van de elite maakt.

In mijn proefschrift, dat ik op 10 november 2021 verdedigde aan de Universiteit van Amsterdam, concludeer ik: er is (nog) niet één mondiale elite met een sterk bepaald gemeenschappelijk belang of doel. Voor zover er zoiets bestaat als een ‘transnationale elite’ vertegenwoordigt ze eerder de belangen van haar natiestaten dan de belangen van een abstracte ‘mondiale machtselite’.

Ik trok nog enkele andere belangrijke conclusies:

1. Zakelijke elites zijn gericht op regio’s

In plaats van een mondiale groep mensen bevindt de elite zich in zogenaamde geografische clusters. Zo zijn er een groeiende Chinese elite, een Europese en een Noord-Amerikaanse. Tussen hen vindt uitwisseling plaats – zo zitten invloedrijke westerse bestuurders soms in het bestuur van grote Chinese bedrijven en vice versa. Maar toch zijn elites vooral bezig met hun eigen regio.

Neem bijvoorbeeld Nederlandse bedrijfsdirecteuren. Sommige hebben banden met Duitse of Franse partners. Maar zij zitten zelden in het bestuur van Indiase of Zuid-Amerikaanse bedrijven. Culturele en geografische afstand is nog steeds van groot belang. Daarom concludeer ik dat de transnationale elite eerder uit heel veel nationale elites bestaat dan uit een verenigde groep met een maatschappelijk belang.

2. Elites blijven sterk verbonden aan hun land van herkomst, ondanks dat ze in zogenoemde wereldsteden wonen en werken

Zulke steden zijn in opmars omdat ze een gunstig klimaat scheppen voor bedrijven en de mensen die ze besturen. Engels is er vaak de voertaal. Op deze plekken is veel financiële activiteit, en multinationals kunnen er gebruikmaken van een versoepelde vennootschapsbelasting. De zakenelites bouwen hun levens in gevestigde wereldsteden als New York, Londen en Parijs, maar ook in opkomende Aziatische steden als Hong Kong en Singapore.

De mensen die ik bestudeerde volgen vaak een opleiding in het buitenland, doen er internationale werkervaring op en kopen er huizen. De plaats waar ze opereren is in die zin transnationaal: ze vliegen regelmatig van de ene wereldstad naar de andere in hun privéjets. Tegelijkertijd houden ze een sterke band met hun land van herkomst, waar ze familie hebben wonen en regelmatig naar terugkeren. De lessen die ze internationaal opdoen, brengen ze vervolgens weer naar een nationale context.

3. De rol van nationale bedrijfsdynastieën is niet afgenomen

Families als de Rothschilds en de Faber-Castells hebben ondernemingen in handen die generaties lang zijn ontwikkeld. Recent zijn veel van dit soort families begonnen de controle over hun ondernemingen over te dragen aan leidinggevenden buiten de familie. In hun raden van bestuur en topmanagementteams zien we tegenwoordig steeds vaker mensen met uiteenlopende internationale ervaring en uitgebreide netwerken.

Sommige mensen zien dit als een internationalisering van deze familiebedrijven. Maar uit mijn onderzoek blijkt dat deze families zulke internationale leidinggevenden meestal uitnodigen om te bemiddelen in familieconflicten en om de bedrijfswinsten te verhogen. De familieleden blijven nog steeds de belangrijkste eigenaren van de bedrijven, en hun macht is er niet minder op geworden, zowel binnen hun bedrijf als in hun landen. Dit betekent dat er weliswaar internationaal opererende leden van de zakelijke elite zijn, maar dat de meesten van hen nog steeds diep verankerd zijn in hun landen van herkomst.

Wat ik niet weet: wat zegt de elite hier zelf over?

Als onderzoeker wil ik in de toekomst graag mijn grote conclusies toetsen aan de hand van gesprekken met mensen en bedrijven die vaak voorkomen in mijn database. Hoe werkt dit in de realiteit? Zien zij zichzelf als ‘transnationale elite’, en hoezo wel of niet? De stemmen van deze mensen blijven vaak ongehoord in dit studiegebied. Daar zijn ook goede redenen voor: zij behoren tot een groep mensen die notoir stil is en onzichtbaar voor onderzoekers. Voor hen staat er veel op het spel.

Mijn onderzoek sluit niet uit dat zo’n transnationale elite er ooit kan komen. Maar het beeld van één machtige groep die de touwtjes in handen heeft, klopt simpelweg niet. Dat is dus een idee waar de samenleving nu, in tijden van desinformatie en complottheorieën, vanaf moet.

Correctie 26-11-2021: In een eerdere versie stond in de slotalinea ‘nooit’ waar ‘ooit’ moest staan. Dit is aangepast.

Meer lezen?