Zelfs de frauderende Bulgaren met wie de toeslagenaffaire ooit begon hebben nu recht op compensatie

Zelfs de Bulgaren die acht jaar geleden in de opinierubrieken en Kamerdebatten fungeerden als het toonbeeld van lakse fraudebestrijding, kunnen inmiddels aanspraak maken op 30.000 euro compensatie, omdat zij beschouwd worden als slachtoffer van de toeslagenaffaire.

Hoe rond kun je een cirkel maken?

Enkele jaren geleden schreeuwden opiniemakers en politici nog moord en brand over massale fraude met toeslagen. De Belastingdienst greep de kleinste fouten aan om grote bedragen aan kinderopvangtoeslag terug te vorderen. De verhouding tussen vergrijp en vergelding raakte daardoor volledig zoek. 

Na de toeslagenaffaire is de pendule volledig de andere kant uitgeslagen. De Belastingdienst speurt naar de kleinste aanleiding om gigantische bedragen aan compensatie uit te keren. In een emotioneel geladen sfeer wil niemand onderdoen voor de ander in vrijgevigheid, waardoor de compensatieregeling almaar verder is uitgedijd. 

In juni 2020 was er nog zo’n half miljard euro begroot voor de compensatieregeling. Dat bedrag is inmiddels al verelfvoudigd tot maar liefst 5,5 miljard euro. Dat betekent dat de kosten straks ongeveer 220.000 euro per gedupeerd huishouden bedragen. Wellicht ten overvloede: dat is veel geld.

Noem het de politiek van de spreeuw: de hardnekkige neiging om allemaal dezelfde kant op te vliegen.

Hoe de compensatieregeling uit de hand loopt

Er is inmiddels alle aanleiding om te geloven dat de compensatieregeling uit de hand is gelopen. In het tweede rapport van de commissie-Donner, die een advies schreef voor het ontwerp van een compensatieregeling, ging het nog over ‘1.800, maar vermoedelijk minder personen’. Inmiddels hebben zich bijna 50.000 mensen gemeld, van wie er 21.486 daadwerkelijk als gedupeerde zijn aangewezen. 

Het enige Kamerlid dat – tot zijn grote verdienste – de afgelopen maanden regelmatig wijst op de risico’s van overcompensatie, is Pieter Omtzigt. 

In een recent rapport van vertrouwenspersonen bij de Belastingdienst wordt een voorbeeld gegeven van een mevrouw die 37.300 euro aan kinderopvangtoeslag heeft mogen ontvangen. Een bedrag dat zij niet leek te hebben uitgegeven aan kinderopvang. De rechtbank gaf haar op een zitting in januari 2020 ruimschoots de mogelijkheid om te bewijzen dat ze toch kinderopvangkosten had gemaakt. 

Maar over de bankafschriften die zij vervolgens inbracht, constateerde de rechter dat deze merkwaardige inconsistenties in lettertypen en opmaak vertoonden: ‘Het ziet ernaar uit dat eiseres deze overzichten zelf heeft samengesteld.’ Mevrouw had de boel bedonderd. 

Een maand na het vonnis meldde deze mevrouw zich aan als gedupeerde van de toeslagenaffaire. En warempel: ze werd aangemerkt als slachtoffer van ‘institutionele vooringenomenheid’. Daarmee openden zich de poorten van het paradijs. 

Als dit zo doorgaat, mag over een paar jaar de dan zittende staatssecretaris weer verantwoording gaan afleggen over deze uitwassen

Ze kreeg namelijk recht op een bedrag van 30.000 euro, plus het kwijtschelden van al haar schulden bij de overheid (waaronder: studiefinanciering, belastingschulden, en zorgverzekeringsschulden), plus het wegstrepen van de schulden van de huidige partner bij de overheid, plus het overnemen van alle private schulden (zelfs zakelijke schulden van het eigen bedrijf tot een bedrag van twee ton, niet meer, want anders wordt het illegale staatssteun volgens Europese regelgeving), plus een bedrag van tussen de 2.000 en 10.000 euro per kind (afhankelijk van de leeftijd van het kind), plus 10.000 euro compensatie voor de ex-partner, plus compensatie van de ‘werkelijke schade’ (nader te bepalen), plus hulp bij het emotioneel herstel, plus brede hulp van gemeenten bij bijvoorbeeld het vinden van werk of een woning. 

Droogjes merken de vertrouwenspersonen van de Belastingdienst op dat deze gang van zaken ‘bij medewerkers [en] procesvertegenwoordigers [van de Belastingdienst] vragen oproept over het nut van de eigen inzet en de status van een rechterlijke uitspraak’. Je kunt je er iets bij voorstellen. 

Er circuleren inmiddels meerdere brandbrieven binnen de Belastingdienst, die in handen zijn van De Correspondent. ‘Iedereen binnen de Dienst is het er waarschijnlijk wel over eens dat echte slachtoffers ruimhartig gecompenseerd dienen te worden’, schrijven medewerkers van het team Intensief Toezicht aan de dienstleiding. ‘Maar als dit zo doorgaat, mag over een paar jaar de dan zittende staatssecretaris weer verantwoording gaan afleggen over deze uitwassen.’ 

Zelfs iedereen die ‘opzet/grove schuld’ verweten kreeg, krijgt compensatie

Want, waar bieden we nu precies compensatie voor? Neem een van de criteria voor compensatie: opzet/grove schuld (O/GS). Mensen van wie de Belastingdienst geloofde dat zij bewust de boel bedonderd hadden, kregen van de fiscus geen ‘persoonlijke betalingsregeling’. Dat betekende dat zij de hele toeslagenschuld in 24 maanden moesten aflossen. Een onmogelijke opgave als die schuld tienduizenden euro’s was. Meestal werden ouders dus acuut de armoede in geduwd zo gauw hun opzet/grove schuld werd verweten. 

Inmiddels krijgt iedereen die O/GS is verweten compensatie. En daarmee wordt in feite verondersteld dat de Belastingdienst indertijd alles fout heeft gedaan. Maar is dat ook zo? 

In oktober 2020 krijgt staatssecretaris Alexandra van Huffelen (Financiën, D66) in ieder geval een presentatie over de eerste beoordelingen van O/GS-compensatie, in handen van De Correspondent. Op de laatste sheet prijken enkele ervaringen van beoordelaars. ‘Ik heb moeite met de evidente gevallen waar feitelijk geen recht op kinderopvangtoeslag was’, aldus een van hen. ‘In een casus hadden we een ouder met een kind van zeventien. De kinderopvangtoeslag is teruggevorderd en is niet terugbetaald. Nu heeft de ouder [...] recht op een O/GS compensatie die “gewoon” zal worden uitbetaald.’

Een andere beoordelaar schrijft: ‘In veel gevallen kon je zien dat [O/GS] wel degelijk terecht is gesteld. Dit zijn gewoon dingen die cruciaal zijn en nu moeten we het als het ware wegpoetsen en dat gaat absoluut tegen mijn rechtvaardigheidsgevoel in.’

Een ander criterium voor compensatie is het slachtofferschap van de alles-of-niets-benadering. Die alles-of-niets-benadering kwam erop neer dat wanneer je niet alle kinderopvangkosten volledig had betaald, je de hele kinderopvangtoeslag moest terugbetalen.

Dat kon bizar uitpakken. Neem de ouder die de gehele kinderopvangtoeslag van 8.313 euro moest terugbetalen, vanwege een pietluttig betalingsgebrek van 296 euro.^*

Maar er waren ook rechterlijke uitspraken waarin die alles-of-niets-benadering helemaal niet zo gek uitpakte. Zaken waarin iemand slechts 1.600 euro aan kinderopvangkosten had betaald,^* terwijl er bijna 60.000 euro aan kinderopvangtoeslag was ontvangen.^* Dat is natuurlijk een volstrekt ander verhaal. 

Maar inmiddels wordt helemaal geen onderscheid meer gemaakt. Of je nu 200 euro of 58.000 euro aan kinderopvangkosten niet had betaald: je krijgt 30.000 euro en meer. 

Is dit nog uit te leggen?

Noem het de alles-voor-niets-benadering: je hebt vrijwel niets aan kinderopvangkosten betaald, de toeslag die je kreeg is grotendeels terecht teruggevorderd, maar toch krijg je nu volle compensatie. 

Het is ook de vraag of de compensatie nog wel in verhouding staat tot wat ooit is teruggevorderd aan kinderopvangtoeslag. Inmiddels krijg je bij elke ‘onterechte’ terugvordering van meer dan 1.500 euro maar liefst 30.000 euro, kwijtschelding van schulden, 2.000 tot 10.000 euro per kind, 10.000 euro voor de ex-partner en ga zo maar door. Voor substantiële groepen ouders, die een paar duizend euro terug moesten betalen, zal dan ook sprake zijn van forse overcompensatie. 

Noem het de alles-voor-niets-benadering: je hebt vrijwel niets aan kinderopvangkosten betaald, de toeslag die je kreeg is grotendeels terecht teruggevorderd, maar toch krijg je nu volle compensatie

Ter vergelijking: slachtoffers van seksueel en fysiek geweld in de jeugdzorg krijgen van de overheid 5.000 euro voor hun leed. Als je vader is overleden aan kanker, nadat die door Defensie langdurig was blootgesteld aan het giftige chroom-6, dan krijg je 4.100 euro. Als je bent uitgezonden op een onmogelijke missie naar Srebrenica, om daar getraumatiseerd van terug te komen: 5.000 euro. 

Alleen al een meerderjarig kind van een ouder van de toeslagenaffaire krijgt maar liefst 10.000 euro. Staat dat nog in verhouding? 

Na de toeslagenaffaire hebben we het stuur zo hard de andere kant op gegooid dat we weer tegen een muur dreigen te rijden. Heeft men het werkelijk zo bedoeld? 

Er klonken veel plechtige beloftes. We zouden voortaan letten op de uitvoerbaarheid van wetgeving. We zouden ambtelijke tegenspraak serieus nemen. We zouden luisteren naar adviesorganen. Maar bij het ontwerp van de compensatieregeling voor gedupeerden van de toeslagenaffaire is daar niks van terechtgekomen. De vrome voornemens bleken zo duurzaam als die van de verstokte roker die op 2 januari toch maar weer een peuk opsteekt. 

Ik voel me beter thuis aan deze kant van de pendule. Ik heb liever een doorgeslagen herstelregeling dan een doorgeslagen fraudejacht. Maar nog liever heb ik geen van beide. 

Lees ook: