Alles en iedereen is ‘woke’. Maar wat zegt dat nog?

Inmiddels is het elk jaar vaste prik: die paar mooie dagen in september waarop PVV-leider Geert Wilders ‘iedereen SLOOPT’ – tenminste, als je de titels van de YouTube-clipjes mag geloven.

De Grote Geert Wilders Show. Voorheen beter bekend als de Algemene Politieke Beschouwingen.  

Ook dit jaar was het weer bal. Maar naast de welbekende soundbites over massa-immigratie, omvolking en islamisering, bevatte Wilders’ inbreng ditmaal iets nieuws: een uitgebreide aanklacht jegens de immer oprukkende ‘woke-dictatuur’.  

‘Van Zwarte Piet, tot het woord “blank”, van de VOC tot de gouden koets; álles willen ze verbieden’, aldus de PVV-voorman. ‘De Nederlandse Spoorwegen verwelkomt passagiers niet meer met “Goedemorgen, dames en heren”, maar met “Goedemorgen reizigers”. Toiletten worden genderneutraal gemaakt. En ik zeg tegen al die aanhangers van die gekkigheid: jullie kunnen m’n rug op!’ 

Stonden vroeger de ‘Nederlandse tradities op de tocht’, moest ‘onze’ cultuur verdedigd worden, of was ‘politieke correctheid’ de vijand, voor datzelfde spook boert de zure reflux van de Nederlandse onderbuik nu moeiteloos het label ‘woke’ op.

Daarmee heeft ‘woke’ definitief het laatste stadium van zijn inburgeringscursus afgerond. Het was een lange reis, van Amerika tot ons parlement, met tussenstops op sociale media en in de opiniërende journalistiek. Maar inmiddels is het begrip niet meer weg te denken uit het Nederlandse publieke debat. En ook zelf strooi ik inmiddels graag en scheutig met woorden als ‘wokeness’, ‘woke-activisten’ of ‘woke online spaces’.

Maar wat bedoel ik nou eigenlijk als ik ‘woke’ zeg? Helpt het woord ons überhaupt wel verder, of zit het ons juist in de weg? En is de kritiek op wokeness, die met de dag hysterischer lijkt te worden, wel terecht?

De ogen geopend voor onrecht

‘Woke’ staat – als verbastering van het Engelse ‘awake’ – letterlijk voor ‘wakker’. Wie woke is, heeft de ogen geopend voor hoe onrechtvaardig de wereld is, en ziet dat onrecht zich ook schuilhoudt op plekken waar je het voorheen niet vermoedde.

Maar, zoals journalist Aja Romano schrijft in een artikel voor Vox,^* in het huidige debat fungeert ‘woke’ steeds vaker als containerbegrip voor links-progressieve politieke ideologie. En doet het op rechts steeds vaker dienst als een beknopte – of gemakzuchtige – analyse van alles wat er mis is met dat links-progressieve gedachtegoed.

‘Woke’ is daarmee hét symbool geworden voor de volledig doorgeslagen politieke correctheid van jonge linkse activisten, die doorgaans worden afgeschilderd als hypergevoelig en extreem onredelijk. Volgens tegenstanders zoeken ze achter de geringste kwetsuren de grootst mogelijke vormen van sociaal onrecht, en gooien ze vervolgens met hun online geschreeuw en gecancel het open debat finaal op slot. 

Zwarte piet is metéén racisme, grappen maken met ‘pisnicht’ is metéén homofoob. En iedereen die dat niet vindt kan een barrage aan bagger op Twitter verwachten.

Universiteiten, de media, de cultuursector, de werkvloer, de politiek: al deze instituties zouden in de greep raken van een verstikkende ‘woke-ideologie’

Waar critici bovendien voor vrezen, is dat wokeness langzaam maar zeker alle hoeken en kieren van de samenleving binnensijpelt. Universiteiten,^* de media,^* de cultuursector,^* films en televisie,^* de werkvloer,^* de politiek:^* al deze instituties zouden reeds in de greep zijn van een verstikkende ‘woke-ideologie’– het is politieke correctheid 2.0.

Maar wat houdt die ideologie dan precies in? Daar lijkt vaak geen eenduidig antwoord op te zijn. Onder ‘wokeness’ worden onder andere antikapitalistische, proklimaat-, antiracistische, pro-lhbtqia+-, antifascistische, profeministische, en radicaal genderneutrale sentimenten gerekend. 

Nou klopt het wel dat steeds meer activisten, politici en opiniemakers onrecht en onderdrukking intersectioneel benaderen. Oftewel: dat ze het erover eens lijken dat verschillende vormen van sociaal onrecht in elkaar haken, en zo gezamenlijk het weefsel van onze samenleving vormen.

Maar recent werden op Fox News ook provaccinatiestandpunten (en de bijbehorende prikpropaganda in de media) tot ‘woke’ verklaard, ging het op Wynia’s Week over ‘woke-islamisten’,^* en sprak de kersverse rechts-populistische omroep Ongehoord Nederland! in de nieuwe rubriek ‘Woke-Watch’ over ‘de indoctrinatie dat alles wat niet-blank en niet-hetero is, mooi is’.^*  

Welbeschouwd is ‘woke’ vooral een handige vergaarbak voor alles wat rechtse mensen stom vinden aan het gedachtegoed van andersdenkenden. Het beeld van de woke activist, met diens neon geverfde haar, neusring en neo-pronouns dient dus vooral de critici van wokeness – die vervolgens zelf eigenlijk zeer onkritisch zijn over waar ze nou eigenlijk kritiek op hebben.

Dat lijkt misschien lachwekkend, en daarmee onschuldig. Maar dat zelfs politici inmiddels in parlementaire debatten bomen over het ‘woke-virus’ dat rondwaart, stemt toch tot enige ongerustheid.  

Hoe zijn we hier beland? 

Stay woke: blijf alert en pas goed op jezelf

Zoals zo veel woorden die het hedendaagse politieke debat domineren – woorden als ‘cancellen’ en ‘identiteitspolitiek’ – komt ‘woke’ van origine uit de koker van de Afro-Amerikaanse cultuur.

Maar, zoals journalist Aja Romano opmerkt, is het woord gedurende zijn gang naar de mainstream (op geheel ‘on-woke’ wijze) van de zwarte gemeenschap afgepakt en geperverteerd geraakt. 

De eerste keer dat het woord ‘woke’ daadwerkelijk de mainstream bereikte, was ten tijde van de protesten in de Amerikaanse stad Ferguson, in 2014. Naar aanleiding van de dood van de achttienjarige Michael Brown – die door een politieman werd doodgeschoten ondanks dat hij zelf ongewapend was – ging de zwarte bevolking van Ferguson ‘s nachts de straten op om te demonstreren tegen racistisch politiegeweld. De acties zouden uiteindelijk de Black Lives Matter-beweging voortbrengen.

Tijdens de protesten in Ferguson riepen actievoerders elkaar op om ‘woke’ te blijven. Wat zoveel betekende als: blijf alert op acties van de politie en andere racistische dreigingen, pas goed op jezelf. De hashtag #staywoke deed algauw de ronde op sociale media.

Maar deze uitdrukking bestond al veel langer binnen de Afro-Amerikaanse gemeenschap. Al in 1938 besluit de zwarte folkmuzikant Huddie Ledbetter (artiestennaam: Lead Belly) zijn nummer Scottsboro Boys met de gesproken zin: ‘Best stay woke, [everybody] keep their eyes open’. 

Wees je altijd bewust van de gevaren van racisme, vermaande Lead Belly zijn luisteraars

Het lied gaat over een groep zwarte tienerjongens die beschuldigd worden van het verkrachten van twee witte vrouwen.^* Met ‘stay woke’ vermaande Lead Belly zijn Afro-Amerikaanse toehoorders om zich altijd bewust te zijn van de gevaren van racisme. En die systemische ongelijkheid, ingebakken in de Amerikaanse samenleving, vormde toen – en nog altijd – een dagelijkse, reële bedreiging voor de veiligheid en bestaanszekerheid van zwarte Amerikanen.

In latere jaren breidde die betekenis zich verder uit. ‘Woke’ werd steeds vaker de aanduiding voor een ‘wakker worden’ voor sociaal onrecht in het algemeen: het erkennen van bijvoorbeeld patriarchale of cisgender- en heteronormatieve onderdrukking geldt evengoed als ‘woke’.

Daarin is het overigens niet uniek. De metafoor van ‘ontwaken’ of ‘wakker zijn’ wordt ook door andere politieke bewegingen gebruikt. Extreemrechtse jongeren raken ge-’redpilled’, in nieuwe communisten ‘ontwaakt’ het bewustzijn dat alle problemen van de mens geworteld zijn in klasse, of denk aan de ‘word wakker, sheeple!’-retoriek van de hedendaagse complotwappie; allemaal voorbeelden van ontwaken als een analogie voor het ontluiken van politiek bewustzijn.

‘Woke’ beschrijft dus een wereldbeeld, een kijk op de oorzaken van ongelijkheid en onderdrukking in onze maatschappij. Daarmee vormt het een prikkel voor politiek engagement. Maar hoe dat engagement zich vervolgens vertaalt naar specifieke politieke doelen en methodes, valt niet met een woord als ‘woke’ samen te vatten.

Want ‘woke’ is niet één politieke beweging, maar de achterliggende motivatie van een scala aan politieke bewegingen. 

Natuurlijk kun je kritisch zijn op de uitwassen van hedendaags activisme

Het probleem met veel van de kritiek op wokeness is dat die de scheiding tussen wereldbeeld en werkwijze eigenlijk niet maakt. En daar komt de gemakzuchtigheid van de critici om de hoek.

Want natuurlijk kun je kritisch zijn op de uitwassen van hedendaags activisme. Neem de studenten aan de Britse Universiteit van Sussex die wekenlang campagne voerden om hoogleraar Kathleen Stock ontslagen te krijgen. Stock had onwelgevallige dingen gezegd over transgender personen, en kreeg het op haar bord; op de campus van haar universiteit werden tot op de toiletten toe posters en stickers geplakt waarop Stock ‘transfoob’ genoemd werd. 

Zulke acties kun je veroordelen. Maar door de betrokken activisten in berichtgeving ‘woke’ te noemen, wordt de broodnodige bewustwording van het reële onrecht dat bestaat in onze wereld synoniem met de meest totalitaire vormen van activisme.

Door alle activisten ‘woke’ te noemen, wordt de bewustwording van reëel onrecht synoniem met totalitair activisme

En dat terwijl de bewegingen die vanuit hun woke bewustzijn aan de slag gaan ongrijpbaar, talrijk en zeer divers zijn. Zo komen antiracismeactivisten en pro-lhbt-bewegingen lang niet altijd overeen in waar ze voor staan, wat ze willen bereiken en hoe ze dat willen doen. Sterker nog: zelfs binnen die bewegingen bestaat daar verschil van mening over. 

Maar binnen het huidige discours worden ze zonder pardon allebei aan de ‘woke’-kapstok gehangen. En wordt ze meteen de meest radicale methodes van de meest radicale activisten in de schoenen geschoven.

Wat we in het huidige debat vooral ontberen is nuance. Een term als ‘woke’ klontert een veelheid aan politieke bewegingen samen en doet alsof die allemaal hetzelfde zijn. Terwijl het, zoals onderzoeker Judi Mesman in NRC zegt, eerder gaat om een amorfe groep idealisten, die een rechtvaardige samenleving nastreven en daarbij de heersende normen bekritiseren en de macht ter verantwoording roepen.^*

Met de methodes waarmee individuen dat doen mag je het oneens zijn, en ja, dat mag je ook zeggen. Maar het is voor niemand productief als Wilders, Wynia of ON! hijgerige polemieken blijven optuigen over de ‘gevaren’ van de ‘woke-ideologie’, terwijl ze vooral problemen hebben met uitwassen en onruststokers, zoals de studenten die tegen Kathleen Stock demonstreerden. Daar fronst ook menig woke persoon de wenkbrauwen over.

Een karikatuur van je tegenstander

Mocht je politici dus weer van wal horen steken over de ‘woke-dictatuur’, mocht je weer eens iets lezen over de ongein die ‘woke-activisten’ hebben uitgehaald, wees dan kritisch op waar en op wie men eigenlijk kritiek op heeft. Wie wordt er specifiek bedoeld?

Het is immers een aloude truc. Je maakt een karikatuur van je tegenstander om alle kritiek op je eigen overtuigingen te diskwalificeren. Maar met stromannen – sorry: stropersonen – schieten we weinig op. 

En als we niet opletten spoelt het broodnodige bewustzijn dat ‘woke’ verwoordt weg in het afvoerputje van het debat. En dat zou eeuwig zonde zijn.

Lees meer: