Viroloog Marion Koopmans over omikron, prikpolarisatie en de enige uitweg uit de pandemie

De coronapandemie raast al bijna twee jaar over de wereld. Nu moeten we ons opnieuw schrap zetten, voor de omikronvariant. ‘Als het een film was, dan zou je zeggen: nou weten we het wel.’

Aan het woord is Marion Koopmans. Ook zij raast vanaf het begin van de pandemie de wereld over. Als hoofd van het virologielab van het Erasmus MC, gespecialiseerd in de verspreiding van pandemieën, is haar expertise ineens overal nodig.

Er is dan ook niemand die in deze woelige zee, zonder land in zicht, beter feitelijke houvast kan bieden dan zij. Dat is de reden dat Lex Bohlmeijer, voor de vijfde keer, bij haar op bezoek ging. Deze keer samen met mij, correspondent Voedsel Thomas Oudman. Beiden zaten we vol vragen. Wat weten we ondertussen over de omikronvariant? Zagen de experts dit aankomen? En als het deze keer meevalt, moeten we dan maar gewoon wachten op de volgende variant die niet meevalt?

Koopmans is duidelijk: de aanpak van Nederland – en elk ander land dat zich uitsluitend richt op het neerslaan van besmettingsgolven – is niet genoeg. Ja, neerslaan is óók belangrijk (ga vooral een boosterprik halen). Maar het is nog veel belangrijker dat de zee, waaruit die golven voortkomen, zo snel mogelijk tot bedaren komt. En dat kan alleen door op wereldschaal samen te werken.

En dat gaat verder dan een eerlijke verdeling van vaccins. ‘One Health op wereldniveau’, noemt Koopmans het. Terwijl we hier steggelen over 1, 2 of 3G, lijden er in veel Afrikaanse landen miljoenen mensen aan onbehandelde hiv-infecties. Dat is niet alleen onrechtvaardig, het is ook vragen om nieuwe coronavarianten. Want met een onderdrukt immuunsysteem krijgt het virus meer kans om te evolueren.

Welke vraag we ook stelden, het antwoord kwam steeds uit bij solidariteit. Op wereldschaal dus, maar ook naar de overheid, en in je eigen omgeving. Vorige week trok Koopmans aan de bel vanwege de vele bedreigingen die ze ontvangt van mensen die hun strijd tegen vaccinatie tot het uiterste opvoeren. Toch vraagt ze om compassie met mensen die om oprechte redenen echt geen vaccinatie willen – uit angst of vanwege hun religie bijvoorbeeld. Er zijn ook andere manieren waarop zij hun steentje kunnen bijdragen aan het voorkomen van verspreiding. Geef hun die kans, zegt Koopmans.

Haar bondige samenvatting, nadat Lex op de stopknop van het opnameapparaat drukte: ‘Wel een beetje een kerstboodschap, hè?’

Om te beginnen. Past alles wat er nu gebeurt in het beeld van een pandemie zoals je dat zou kunnen verwachten?

‘Ja. In die zin dat je niet weet wat er gaat gebeuren. Expect the unexpected. Daarbij hoort dat je rekening houdt met een virus dat verandert. Bijvoorbeeld onder immuundruk. Als er steeds meer mensen zijn die de infectie hebben gehad, dan ontstaat er selectie voor virussen die daaraan kunnen ontsnappen. Dat is wat we nu zien. Het is inmiddels een van de scenario’s die door de WRR en de KNAW samen zijn geschetst voor de langere termijn. Gaan we er helemaal vanaf komen? Dat is duidelijk: nee. Gaan we snel naar iets wat een verkoudheid is in de winter, of duurt het langer en blijft het een permanent gevecht? Daar zitten we tussenin nu. En dat hoort bij een pandemie.’

We hebben twee jaar gehad. Kun je vergelijkingen trekken met vorige pandemieën?

‘Ja en nee. We kijken nu met een zoveel grotere microscoop dan voorheen. We kijken met een groothoeklens naar de genetische code van het virus, waardoor we zien dat er varianten ontstaan die op kleine stukjes veranderd zijn. Het lijkt groot, maar het zijn en blijven dezelfde virussen met wat mutaties die ons in de weg zitten. Er zijn gegevens dat dat bij de grieppandemie in 1918 ook speelde, maar het niveau van detail dat we nu hebben is nieuw.’ 

Wordt het een gewoon virus, of een permanente strijd? Wat verwacht je?

‘Uiteindelijk verwacht ik daar iets tussenin. Bij de omikronvariant die ontsnapt aan de immuniteit, hebben mensen die gevaccineerd zijn wel degelijk nog bescherming. Dat is minder dan voor de deltavariant, maar het is er nog wel. Ik verwacht dat dat doorzet en blijft opbouwen. Na verloop van tijd wordt covid iets wat vooral de meest kwetsbaren ernstig ziek gaat maken.’

Waarom muteert een virus? Snapt het virus dat er zo veel vaccins zijn dat het iets anders moet verzinnen?

‘Een virus snapt niks. Sommigen noemen het selfish DNA of RNA. Het is iets wat van a naar b gaat en het enige doel is repliceren, verder verspreiden. Dat vermenigvuldigen gebeurt slordig. Zeker bij RNA-virussen. In dat proces ontstaan foutjes, dat zijn mutaties. Als ik geïnfecteerd ben, begin ik een zwerm virussen te produceren, allemaal net even anders. En als je iemand anders tegenkomt die bijvoorbeeld gedeeltelijk beschermd is, zitten er in die zwerm virussen die net de juiste mutaties hebben om daaromheen te kunnen. Daarom zijn RNA-virussen zo flexibel.’

Een lange reeks ongelukjes?

‘Dat is business as usual. Als je er iets van selectiedruk op zet, zit er al gauw net de juiste variant tussen om te kunnen ontsnappen. Die druk kan gevormd worden door afweer, het kan ook zijn dat het virus terechtkomt in een andere gastheer. We hebben het gezien bij nertsen. Er zijn studies die aantonen dat het virus in hertenpopulaties is terechtgekomen. Dan heb je net even een andere samenstelling van het virus nodig.’

Het is een jacht geworden?

‘Mensen hebben het wel de Red Queen hypothesis genoemd. Het is geïnspireerd door Alice in Wonderland. Je moet hard hollen om stil te blijven staan.’

Omikron is ontstaan in landen met een lage vaccinatiegraad. Dat heeft hiermee te maken?

‘Hoe meer vermeerdering, des te meer virussen met mutaties. Overal waar dit virus ongegeneerd rondgaat heb je kans op het ontstaan van varianten. Dat is in Europa net als in andere delen van de wereld. De kans daarop is lager naarmate je meer mensen gevaccineerd hebt. En dan is het belangrijk: wie is er allemaal gevaccineerd, wie hebben toegang tot vaccins? En dat is superscheef in de wereld.’

Lagelonenlanden zijn voor 8 procent gevaccineerd,^* sommige Afrikaanse landen zelfs maar voor 3 procent.^* Is het dus geen toeval dat deze variant voor het eerst in Zuid-Afrika is opgedoken?

‘Of zuidelijk Afrika, dat weten we niet precies. Nee, dat is geen toeval. Er zijn nu planningen over toegang tot vaccins over de wereld; dat gaat tot ver in 2023 voordat delen van Afrika diezelfde vaccinatiegraad hebben die wij ons tot doel hadden gesteld: 70 procent.^* Inmiddels weten we dat je bij deze virussen zelfs hoger moet zitten. Dus het gaat mogelijk nog langer duren.’

Wat weten we inmiddels van omikron? Hoe verspreidt het zich, hoe gevaarlijk is het?

‘Het is en blijft een SARS-CoV-2-virus, maar het heeft ten opzichte van het oorspronkelijke virus, zoals het in Wuhan oppopte, een flink aantal veranderingen. Met name in het stukje waarmee het aan cellen bindt. Die maken dat het kan ontsnappen aan antistoffen van mensen die de infectie eerder hebben gehad, of die gevaccineerd zijn. Daardoor is het ook voor mensen die gevaccineerd zijn besmettelijker dan de vorige virussen.’

‘Bovendien vermeerdert dit virus sneller. Dat neemt toe bij elke variant. Dat is niet per se zo, maar dat leren we nu. Kennelijk was het helemaal niet zo aangepast aan circulatie in mensen – dat is de oorsprongsdiscussie – want elke variant heeft een hogere R-waarde en verspreidt sneller. In een kweek vergeleken we de deltavariant met omikron en zagen we binnen een dag bijna honderd keer zo veel virus in de cellen. Je kunt je voorstellen dat het bij mensen nog sneller gaat. We zien dat de verdubbelingstijd (de snelheid waarmee de volgende en de volgende persoon geïnfecteerd raakt) nu ongeveer twee dagen is.^* We zijn begonnen met bijna een week. Vandaar die steile pieken waar we ons zorgen over maken.’ 

‘Het tweede is de ernst van de ziekte. De combinatie van die twee bepaalt hoe heftig deze golf gaat worden. Er zijn geluiden dat dit virus minder ernstige klachten geeft, met name uit Zuid-Afrika. Maar ik durf er mijn hand niet voor in het vuur te steken, want daar hebben veel meer mensen de infectie al gehad. Je kunt dat niet zomaar vergelijken met onze situatie. Ik kijk meer naar de Britse en Deense data, en daar zien ze het minder.’

Die liggen voor?

‘Ja maar nauwelijks, we gaan er hard achteraan. De hoop was aanvankelijk dat het langzamer zou gaan omdat wij meer maatregelen hadden dan Engeland en Denemarken. Maar dat is niet zo. Dat betekent dat het virus meer ontsnapt aan de maatregelen die er zijn. We zien wel de delta-infecties afbuigen. Je moet dus meer doen om dezelfde rem op het virus te krijgen.’

Het zit toch voornamelijk in de bovenste luchtwegen? Daardoor gaat het zo snel. Marino van Zelst tweette dat het minder in de longen zit en je misschien moet aannemen dat het tot minder ernstige ziekte zal leiden. Is dat wishful thinking?

‘Dat is gebaseerd op een kleine studie waarbij in een laboratorium cellen zijn geïnfecteerd die uit de luchtwegen komen, en cellen die dieper uit de longen komen. Je ziet dat omikron meer vermeerdert in de luchtpijp en minder in de diepe longen. Maar of je dat een-op-een mag doortrekken naar hoe het bij ons gaat... Dat is een grote sprong. Ik help het hopen, maar we kunnen er niet op rekenen. Na twee jaar pandemie moeten we niet al te wishful denken. Belangrijk zijn langeretermijnscenario’s. Het kan meevallen, maar vanwege de snelheid gaat er een stevige golf komen. Hopelijk valt het mee omdat hij minder ernstig is, maar daar durf ik niet op te rekenen.’

Het is eng dat er nu zo’n besmettelijkere variant is ontstaan. Ligt de toekomst helemaal open? Kunnen er nog meer varianten komen die én besmettelijker zijn én dodelijker?

‘Wetenschappelijk gezien moet je zeggen: je weet het niet. Maar als je kijkt naar de historie van pandemieën... We weten dat alle coronavirussen die er al waren en nu verkoudheidsvirussen zijn, ooit allemaal pandemieën zijn geweest. Het meest aannemelijk is dat dit virus dezelfde weg volgt. Hoe erg die winterverkoudheid is – is dat een zware griep? – dat zullen we zien.’

Waarschijnlijk is dat het elke volgende winter beter gaat?

‘Dat is het meest waarschijnlijke. Zelfs nu. Omikron is sterk veranderd en ontsnapt daardoor aan een deel van de beschermende antistoffen, dat zijn neutraliserende antistoffen, maar er zijn andere delen van de afweer die wel degelijk effect hebben op dit virus. Met name de cellulaire afweer. Die is belangrijk omdat die beschermt tegen het ernstig ziek worden, die blijft nagenoeg overeind. Zelfs met dit sterk afwijkende virus hebben we een behoorlijke restimmuniteit door vaccinatie en mensen die de infectie al hebben gehad. Het echt volledig daaraan ontsnappen, dat is filmscenario.’

Er wordt dus toch steeds iets meer immuniteit opgebouwd. En dat net sluit zich om het virus dat steeds probeert te ontsnappen. 

‘Dat klopt. En je ziet dat het liefst bij mensen die gevaccineerd zijn, want dat is een veiligere route. Dat je met een vaccinatie minder klachten krijgt, maar wel weer meehelpt om de immuniteit op te bouwen. Als je dat een aantal keren hebt gehad kom je bij de situatie die we endemisch noemen. Dan zie je de grootste golven van infecties bij het geboortecohort, de nieuwe kinderen die geboren worden, dat zijn er ongeveer 200.000 per jaar.^* Dat bouwt elk jaar dus op. En dan ook de mensen bij wie de immuniteit verminderd is. Dat zien we nu al. De vaccins hebben flink bescherming gegeven, maar die loopt het eerst terug bij de oudste mensen en bij diegenen die een verzwakte afweer hebben.’

Veel mensen vragen: hebben die vaccins wel gewerkt? Is het niet een bewijs voor iedereen die twijfelt?

‘Dat begrijp ik, ik zie het ook veel langskomen. Maar het is duidelijk dat die vaccins wel degelijk werken, zelfs tegen omikron. Het misverstand is ook tijdens de persconferentie ontstaan. We kijken naar twee dingen. Het eerste is bescherming door vaccins tegen infectie, dus het kunnen oplopen en doorgeven van het virus. Daar werken de vaccins voor omikron echt duidelijk minder. Dat was bij delta al een beetje zo. De rem op de verspreiding, wat een van de effecten van vaccinatie is, is duidelijk minder. Maar de bescherming tegen ernstig ziek worden is nog steeds behoorlijk. Allebei de delen van de bescherming geef je een zetje met de boosters.’

‘Wat zal moeten gebeuren is dat de vaccins worden aangepast. Wij vaccineren nu met de componenten van de virussen zoals ze begonnen in december 2019. En dat zal moeten worden geüpdatet. Daar zijn de eerste stappen nu voor gezet. En dat is het proces dat we kennen van de griepvaccinatie. De virussen blijven circuleren, veranderen daarmee, en dat betekent dat je geleidelijk aan je componenten zult moeten bijstellen.’

Maar het goede nieuws is dat dat makkelijker is. Van Zelst meldde dat hij in plaats van de booster misschien ging wachten op het nieuwe omikronvaccin. Dat komt er razendsnel aan, omdat het makkelijker is om te maken?

‘Ja, omdat het proces inmiddels bekend is. De vaccinfabrikanten, zeker voor de mRNA-varianten, bekijken of ze de genetische code kunnen vervangen door de genetische code van omikron. Dat is gaande. Zij zeggen: het duurt minimaal drie maanden voordat je de eerste batches hebt. Maar dan ga ik terug naar: we gingen de wereld vaccineren. Dit zal gaan ten koste van de capaciteit om vaccins te maken voor mensen die überhaupt nog geen vaccin hebben gehad.’

Da’s een duivels dilemma?

‘Ja dat vind ik wel. In Nederland en Europa wordt gezegd dat het een schijntegenstelling is. Het ene gaat niet ten koste van het ander. Dat weet ik niet. Er zitten grenzen aan productiecapaciteit. En ik vind dat die factor meegewogen moet worden. Het primair vaccineren van die delen van de wereld waar dat nog niet is gebeurd moet prioriteit gaan krijgen.’

Als je de globale pandemie wil aanpakken moet je kijken naar het ontstaan van nieuwe varianten. Hoe pak je dat globaal aan, en doen we dat nu?

‘Dat doe je door circulatie omlaag te brengen. En door dat zo evenredig mogelijk te doen. We weten niet waar omikron is ontstaan, maar er zijn wat theorieën over. Een ervan is: het is misschien geselecteerd door dierpassage. Het heeft daar een tijdlang gecirculeerd, is veranderd en weer teruggegaan naar mensen…’

Muizen misschien?

‘Misschien. En de andere is, datzelfde is gebeurd bij mensen die de infectie niet goed onder bedwang kunnen houden. Mensen met een gestoorde afweer. Er wordt met name naar zuidelijk Afrika gekeken, omdat hiv-infectie daar zo’n groot issue is. En vooral onbehandelde hiv. De afweer van die mensen is verzwakt en zij hebben daarom meer moeite om een andere infectie, waaronder covid, onder bedwang te houden. Daarin kan van alles ontstaan. Wil je dat probleem aanpakken, dan moet je ook kijken naar toegang tot hiv-middelen.’

Gebeurt dat nu ook?

‘Daar wordt veel over gesproken, maar of het echt gebeurt, dat weet ik niet. Er was een positief initiatief, het COVAX-initiatief, dat was een afspraak wereldwijd. Hoe zorgen we ervoor, met de race naar vaccins en de aankoop van vaccins door “ons” die het zich kunnen permitteren, dat het ook terechtkomt daar waar die middelen niet zijn? Een soort solidariteitsprogramma. In intentie is er genoeg toegezegd. De praktijk is dat het enorm achterloopt. De wil is er wel, de praktijk is weerbarstiger. Dat is kortzichtig.’

Exact. Kortzichtig egoïsme, wilde ik zeggen.

‘Precies. Daar moeten we serieus werk van gaan maken. Er zijn stevige aanwijzingen voor dat dit virus gebruikmaakt van gestoorde afweer, om weer verder te veranderen en te ontsnappen. Zorg dan voor behandelingen! Dat zijn de systemisch doordachte manieren om deze pandemie te bestrijden.’

Technologisch is het simpel: we hebben de hiv-remmende middelen en we kunnen ze goedkoop helpen?

‘Ja, maar de toegang tot die technologie is een bottleneck. Over de vaccinproductiecapaciteit is discussie: moeten de patenten niet opengebroken worden, om ervoor te zorgen dat deze vaccins overal massaal geproduceerd kunnen worden? De fabrikanten zeggen: het gaat niet alleen om de patenten, je hebt een hele productieketen nodig.’

‘Daarnaast moet je zorgen dat de vaccins terechtkomen bij iedereen die ze nodig heeft, maar ook moet je zorgen voor het vertrouwen dat dit de goede oplossing is. We hebben dat met de ebolabestrijding in Congo gezien. Er was een vaccin, maar de mensen die ermee kwamen werden belaagd, omdat er geen vertrouwen was in de overheid die opeens aankwam met vaccins voor een ziekte waar ze last van had. Zo werd het ervaren. Daar is antropologisch onderzoek naar gedaan.^* Mensen zeiden: “Ja, nu weet je ons ineens wel te vinden! Wij hebben zo veel problemen, wat kom je doen?” Het is een grote opdracht die er ligt.’

Uit studies blijkt dat de vaccinatiebereidheid in Afrika niet per se lager is dan in Europa.^*

‘Dat klopt. Ook in onze binnensteden heb je echte verschillen tussen bevolkingsgroepen. Of ze het wel vertrouwen. Hoe je mensen moet informeren. Welke vragen en twijfels er leven. Dat is wereldwijd niet anders.’

Moet je concluderen, als je met vertrouwen naar de toekomst wilt kijken, dat je echt handen en voeten moet gaan geven aan een soort globale solidariteit?

‘De vraag is hoe dat eruit moet gaan zien, en wie dat moet gaan doen. Er is een initiatief ingezet door de G7, om ervoor te zorgen dat de doorbraken in het kunnen monitoren van wat er speelt, de genetische karakterisering die nu op een bizarre schaal gebeurt, overal moet kunnen, wereldwijd. Wij weten zo veel over de diversiteit van dit virus, wij hebben meer genetische codes van dit virus dan van alle andere infecties bij elkaar. De informatie die we hebben over hiv, griep, mazelen, you name it, verbleekt bij wat we nu weten van covid. Er wordt gezegd: oké, nu hebben we dit, we hebben dit opgeschaald, zorg ervoor dat dit ook voor mazelen, polio, voor al die andere infecties gebruikt kan gaan worden.’

‘Een tweede initiatief is dat er een tweede nieuwe groep is geformeerd die zowel de WHO, FAO, OIE en het Environment Programme van de Verenigde Naties moet adviseren over hoe wij dit samen kunnen gaan doen. In plaats van ieder voor zich. Dat zijn enorm moeilijke vraagstukken, maar er zijn in ieder geval intenties.’

Reken je dit tot je werkterrein? Maakt het deel uit van je vak, of overschrijden we daarmee de grenzen van je expertise?

‘Dit is One Health op wereldniveau. In die zin beschouw ik het als mijn werkterrein. Maar wel in die zin dat ik iets van de virussen weet, niet van de aanpak. Het is een politieke arena, daar heb ik geen verstand van. Ik heb ermee te maken, ik zie waar het misgaat, dat je silo’s hebt in de samenwerking, terwijl je gegevens zo snel en zo vroeg mogelijk bij elkaar moet brengen. Daar zit kwetsbaarheid.’

‘Ik probeer het ook met het Europees consortium te onderzoeken. Als je wilt weten wat er allemaal circuleert, en wilt dat dat veel breder beschikbaar komt, waar steek je de thermometer in? Het is niet realistisch om dat overal te doen. Kun je dat op een slimme manier doen? Waar zijn de plekken, met combinaties van factoren, waar de kans op circulatie het grootst is? Daar moet je het op inrichten en daar kijken we nu naar. Er zijn datasystemen. Welke dieren zitten waar? Waar gaan die allemaal heen? Hoe dicht zitten de mensen op elkaar? Hoe zit het met temperatuur- en klimaatfactoren, wat doet dat met muggen? Dat willen we gebruiken voor een intelligent vroeg-waarschuwingssysteem.’

En dat op Europees niveau?

‘Minimaal Europees, maar eigenlijk heb je hubs over de hele wereld nodig. De WHO is de Hub for Pandemic and Epidemic Intelligence gestart, dat initiatief zit in Berlijn. Dat zou samen moeten gaan met investeringen, inderdaad in alle regio’s over de hele wereld. Ook omdat de risico’s verschillen. Wij hebben geen grote groep onbehandelde hiv-patiënten. Overal liggen de accenten anders.’

In andere delen heb je weer veel obese patiënten.

‘Dat heeft bijvoorbeeld gespeeld met MERS, de vorige dreiging, die er nog steeds is trouwens. Dat was ook een coronavirus.’

Dat vergeten we vrij makkelijk. Corona is niet het probleem, maar de viruspandemieën in het algemeen?

‘Ja. Het is belangrijk dat wij ons dat gaan realiseren. Dat wij het niet allemaal voor het zeggen hebben. Wij hebben geen controle. Als je met veel dieren en mensen op een kluitje zit gaan er dingen mis. Voor een deel beïnvloeden we dat zelf, bijvoorbeeld door de Amazone te ontginnen, wat risico’s oplevert. We moeten onze rol serieus gaan inplannen.’

Je zit in de adviesgroep van Ursula von der Leyen. Is het niet ridicuul geworden dat wij om de zoveel tijd een Nederlandse persconferentie hebben?

‘Moet het niet op Europees niveau, bedoel je? Ja. Maar tegelijkertijd heeft elk land ook weer zijn eigen accenten. Je hebt verschillende volksaarden, ik weet niet wat het is. Hoe dezelfde adviezen worden vertaald in Nederland en Denemarken, dat is een groot verschil. De effecten verschillen dus ook. Dat maakt het ingewikkeld. Het is moeilijk te snappen dat wij in een lockdown zitten, maar je gaat de grens over en je hebt koopzondagen.’

Dan is onze lockdown in feite toch zinloos?

‘Nee, die is hopelijk niet zinloos, want we zien echt een golf aankomen. Dat kan gewoon niet. Het is zinloos als mensen zeggen: prima, ik ga wel de grens over. Dan werkt het niet. Maar inderdaad, het beleid zou Europees moeten. Het wordt wel geprobeerd, maar Europa is geen health union, maar een economic union. In het begin gingen landen racen om de eerste vaccins en de eerste tests. Dat is meteen al de verkeerde afslag. En tot op de dag van vandaag, daar kan ik me aan ergeren, worden er lijstjes bijgehouden, wie heeft het meeste gevaccineerd? Zoom uit, uiteindelijk moeten we allemaal toegang tot vaccins hebben. En ja, het moet sneller. Maar in de Gezondheidsraad heb ik zelf gezegd: waar wegen we dat wij in Europa oproepen tot boosteren, terwijl de WHO zegt: doe het niet, er moet eerst elders gevaccineerd worden? Dat zijn dilemma’s.’

Ben jij dan voorstander om zelfs in Nederland te wachten met boosteren? Terwijl het nodig is om de immuniteit weer op te bouwen?

‘Nu niet. Dat kan niet. Met omikron moeten we vol voorwaarts. Maar we moeten serieus een plan voor de lange termijn maken. Als je een paar vaccinaties hebt gehad, kun je zeggen: in deze groep gaat de natuurlijke infectie verder het werk doen. En boosteren doe je bij een deel van de mensen.’

Wat wij nu doen met omikron is belangrijk, maar ook een detail als je kijkt naar waar de golven vandaan komen. Uiteindelijk zien we overal dezelfde trend. Denk je dat die verschillen in beleid juist het wantrouwen voeden? 

‘Over het wantrouwen moeten we het apart hebben. Ik zie vooral verschillen in timing. Dat geeft allerlei vragen. Het basispakket verschilt niet zo erg. Maar wanneer doe je wat, en in welke groepen? Dat verschilt. Dat zijn politieke keuzes. Het is logisch dat er verschillen in bestaan. Oostenrijk heeft het over een vaccinatieplicht. In Nederland gaat dat niet. Daar heb je mee van doen. Wij hebben tot nu toe geen plicht gewild. Wij hebben desondanks een hoge vaccinatiegraad voor andere ziektes; die is een tijdje aan het zakken geweest, maar nu weer ver terug.^* Dat is gelukt. Met een plicht riskeer je dat je de bereidheid verliest.’

Is er een land dat eruit springt? Of eilanden?

‘Nieuw-Zeeland. Het is een eiland, minder bevolkt, minder connected, daar is van het begin af aan ingezet op: niet hier! Dus lange lockdowns en maatregelen, maar veel minder ziekte. In Europa lijkt het in het zuiden iets beter te gaan na de aanvankelijke drama’s. Ik zou de evaluaties weleens willen zien waar we ten slotte op uit gaan komen. Elk land worstelt er op zijn eigen manier mee. Denemarken is een tijdlang een voorbeeld geweest. Daar gaat het nu heel hard. Zij hebben er nu last van, al klinkt dat cynisch, dat er minder mensen al blootgesteld zijn. Dus is er minder rem op deze variant. Wat het netto-effect gaat zijn, ik weet het niet.’

Dat geldt zelfs voor Zweden?

‘Dat geldt zeker ook voor Zweden. Dat land heeft veel sterfte gehad, hoor.’

Laatste ronde: de ethiek. Wantrouwen begint in de samenleving een ontwrichtende factor te worden. Wordt dat te slecht gemanaged?

‘Wantrouwen is divers. De laatste weekpeilingen laten zien dat het vertrouwen in de overheid laag is. Dat is niet wat je wilt zien. De vraag is waardoor dat komt. Is dat frustratie, dat mensen er klaar mee zijn? Komt dat door het vele debat over de maatregelen? Of de stokerij op sociale media die polariseert? Ik weet het niet, ik maak me er wel zorgen om. Het vertrouwen in de politiek is cruciaal. Dat moet terugkomen. En daar zeg ik: pak de langetermijnperspectieven. Ga het bespreken. Dit is nog niet weg. En schakel over van “nog even, en dan” naar “het virus is hier, het is erbij gekomen, we gaan moeten uitvinden hoe verder”. Dat is een lastige discussie, waar je jezelf niet populair mee maakt, maar het is hard nodig.’

Er is spanning tussen mensen die gevaccineerd zijn en hen die niet gevaccineerd zijn. Dat leeft binnen families, gemeenschappen. Dragen de niet-gevaccineerden schuld voor wat er nu gebeurt?

‘Dat vind ik niet. En we moeten daar ook erg mee uitkijken. Vaccinatie is een van de middelen om een pandemie te bestrijden. Niet-vaccineren heeft allerlei karakteristieken. Er zijn mensen die anti zijn, met ideeën die niet kloppen; en je hebt mensen die twijfelen. Die snap ik. Dat hoort ook bij een vaccinatiebeleid waarin mensen de keuze hebben, zo doen we dat al decennia. Als mensen zeggen: ik ben jong, ik neem het risico, dan is dat onhandig in een pandemie, maar het is hoe wij het hebben ingericht.’

‘Ik vind wel dat je goed moet uitleggen, luisteren. Het helpt mee, ook als mensen die zelf niet veel impact hebben zich laten vaccineren, want het remt de verspreiding af. Dat is complex en nu lastig uit te leggen, het werkt minder bij omikron. Daarom vinden vooral jonge mensen het zinloos, meer voor hun eigen gezondheid dan voor de solidariteit. Ik snap dat er grenzen aan de solidariteit zitten. Daarom moet je het blijven uitleggen waarom het belangrijk is. Daarom moeten we de stap zetten naar het volgende verhaal. We hebben nu eenmaal mensen die kwetsbaarder zijn en mensen die minder kwetsbaar zijn. Hoe geef je verschillen de ruimte? Een lastige discussie, niet mijn vak, maar we moeten haar wel voeren.’

‘En dan heb je nog mensen die allerlei angsten hebben. Prikangst. Daar wordt van alles aan gedaan. Maar ook de angst dat je belazerd wordt, dat je doodgaat van vaccinatie. Er zijn mensen die daar gebruik van maken. Die tweede categorie, daar maak ik me echt zorgen over. Zeker als je ziet dat het zelfs in de politiek verankerd is. Daar moeten we als maatschappij en als politiek serieus een discussie over beginnen.’

Moet het streven zijn: 100 procent vaccinatie?

‘Zo hoog mogelijk ja. 100 procent is wel heel veel. Hoe hoger, hoe meer rem.’

Waarom zeg je dan toch: wie weigert zich te laten vaccineren draagt geen schuld?

‘Ik zat in een uitzending met het hoofd van de SGP in Staphorst. Hij was niet gevaccineerd, en legde uit dat het voor hem een persoonlijke worsteling was. Hij hield zich verder aan alle mogelijke maatregelen om te voorkomen dat hij zelf geïnfecteerd zou worden, maar ook dat hij anderen zou infecteren. Dan pak je uit het pakket aan maatregelen een flink deel, zo pak je je rol. Ik heb meer moeite met mensen die zeggen: ik ga niet vaccineren, ik hou me verder nergens aan, het interesseert me niet. Dat is een andere groep. Dat vind ik onverantwoordelijk gedrag.’

Nog een verscherping dan. Stel dat het nu goed misgaat. En de zorg slaat op tilt. Dan komt er triage. Vind je dat mensen die zich niet hebben laten vaccineren achteraan in de rij moeten aansluiten?

‘Dit vind ik ingewikkeld. Juist omdat er zo veel redenen zijn waarom mensen zich niet laten vaccineren. Het is een extreme last resort. Waar begint dat en waar eindigt dat? Je hebt ook allerlei risico’s die met leefstijl te maken hebben. Zeg je dan, ja, je bent wel gevaccineerd maar je bent te dik, je rookt te veel. Waar eindigt dat? Tegelijkertijd is het vreselijk als je een triage moet doen. Ik denk meer: moet je niet toe naar op groepsniveau kijken, landelijk, waar je meer ruimte kunt geven? Dat je zegt: you’re on your own. De mensen met het hoogste risico moeten zelf gaan zorgen dat ze het risico verlagen. Op wat voor manier dan ook. Ook dat is echt een maatschappelijke discussie.’

Ja, en een onmogelijke, dat snappen we. Die dreigt wel. Iets nuchterder dan: als je je niet laat vaccineren, is de kans groter dat je ernstig ziek wordt en op de ic belandt?

‘Die kans is groter bij niet-gevaccineerden.^* Hij is vergelijkbaar, hopelijk, voor de voorgaande varianten.’

Je collega Marino van Zelst eindigde zijn draadje van dertig tweets met de noodzaak om in te zetten op vertrouwen, en solidariteit. En liefde.

‘Je moet het uiteindelijk hebben van de solidariteit. Wereldwijd. Je ziet hoe moeilijk het al is binnen één landje. Maar je moet het samen doen.’

Je hebt naar buiten gebracht dat je ontzettend veel nare shit over je heen krijgt. Een jaar geleden al kreeg je doodsbedreigingen.^* Toen heb je je een tijdje teruggetrokken uit de openbaarheid. Je bent toch weer naar buiten gekomen. Wat heb je er nu mee willen bereiken?

‘Ik heb me een tijdje teruggetrokken omdat je het ook van je af moet kunnen schudden. Maar het bloed kruipt waar het niet gaan kan. Ik ben viroloog, er is van alles gaande, ik wil mij in het debat mengen. En de reden dat ik dit gedeeld heb is omdat ik me zorgen maak over de omvang ervan. Niet zozeer voor mezelf; er zitten allerlei mensen mee. Afzonderlijk denken we: don’t give it oxygen. Geef er geen aandacht aan, anders wordt het alleen maar meer.’

‘Tegelijkertijd zeg ik ook: het is bizar veel. Wanneer trekken we daar een streep? Temeer daar het een politieke vertaling krijgt. Daar moeten we mee aan de slag. Als maatschappij, als politiek, als wetenschappers. Hoe doe je dit dan wel? Het is onderdeel van, je moet het samen doen. Dit helpt niet. Ik ken collega’s die zich gedeisd houden, maar dat is vreselijk. Een huisarts die bedreigd wordt omdat hij op de markt mensen probeert uit te leggen wat zijn visie is. Dan verlies je iets belangrijks.’

Na de persconferentie waren de media zeer wantrouwend. Direct nadat Mark Rutte was uitgepraat. Iemand zei: 'Ik vind dit de verwarrendste persconferentie ooit, wat wilt u nou?' Kritische journalistiek is belangrijk, maar zouden journalisten hun verantwoordelijkheid moeten nemen voor hun bijdrage aan het uitvoeren van het beleid?

‘Dat is een interessante discussie. Journalistiek is er vanwege de kritische bevraging. Nu is het onderdeel van de machinerie “het is niet goed en het deugt niet”. En ook dat helpt niet.’

Dan duurt het langer dat wij problemen hebben hiermee?

‘Ik ben terughoudend, want het riekt naar censuur. Maar ik denk wel dat we ook hier een kritische evaluatie nodig hebben. Ook voor de OMT-leden. Wat moeten die in een studio? Is dat nou wel zo slim? Want je zegt nooit allemaal identiek hetzelfde. Daar moeten wij ook naar kijken. Er is op alle niveaus zelfevaluatie nodig.’

Hoe doe je het persoonlijk, als je zo veel stront over je heen krijgt? Heb je een olifantshuid? Ben je naïef? Ben je wijs? 

‘Ik heb geen olifantshuid. Ik ben naïef misschien, in de zin dat ik wil blijven geloven dat het merendeel van de mensen deugt. En ik vind het zo ontzettend belangrijk dat de teneur anders wordt. Waar ik iets kan bijdragen, doe ik dat.’

Zeker, maar hoe houd je het vol?

‘Ik kan erg goed relativeren. Ik vind mijzelf en ieder van ons een klein radertje in een heel groot geheel. Zodra ik denk dat ik niet meer kan bijdragen zou ik er onmiddellijk mee stoppen. Als ik ook maar een dag het gevoel zou hebben dat het heel weinig is, zou ik er meteen mee stoppen.’

Meer luisteren:

Of lezen: