In moderne oorlogsvoering is informatie goud (dus is dit arctische radarstation een nieuwe frontlinie)

Op zaterdagmiddag 23 september 2017 speelt de Engelse voetbalclub Stoke City tegen regerend landskampioen Chelsea, als inwoners van het eilandstadje Vardø alle spelers ineens dubbel zien op hun tv. Hoe nauwkeurig de voetballiefhebbers hun schotelantennes ook afstellen, niets helpt.

Al snel beginnen ze te vermoeden dat het ongemak te maken heeft met de bouw van een door de Amerikanen gefinancierd Noors radarstation op een rotsplateau aan de rand van het eiland.^*

Vanwege die radars ben ik naar deze steenkoude uithoek van de wereld gereisd. Vardø ligt in het uiterste noordoosten van Europa, ruim 1.800 kilometer noordelijker dan Oslo. Voor veel poolreizigers van weleer was de inmiddels 157 jaar oude kroeg op het eiland hun laatste stop voordat ze de Noordpool probeerden te bereiken.

Hoe vredig het eiland van slechts iets meer dan een vierkante kilometer ook oogt, het is óók het epicentrum van een hoogoplopend conflict tussen de NAVO en Rusland. En de Amerikaans-Noorse radars zijn de inzet van dat conflict. De eerste grote witte koepel verscheen in de jaren vijftig op het eiland, inmiddels zijn het er drie. Ze torenen hoog boven het Arctische stadje uit. 

De locatie ervan is niet toevallig. Nog geen 70 kilometer verderop begint Ruslands belangrijkste militair-strategische regio: het schiereiland Kola, dat is bezaaid met zwaarbeveiligde marinebases en afgeschermde militaire zones. Hier liggen ook de meeste onderzeeërs met kernwapens die de VS kunnen bereiken. 

Dit jaar, vijf jaar nadat problemen met de televisies begonnen, wordt een nieuw radarsysteem – GLOBUS III – eindelijk operationeel, stelt de Noorse militaire inlichtingendienst. Volgens de officiële lezing gaat de nieuwe radar zich bezighouden met wat de andere radars op het rotsplateau al decennia doen: het ‘volgen en categoriseren van objecten in de ruimte’, ‘de Noorse belangen in het noordpoolgebied bewaken’ en ‘onderzoek’.^*

Maar wat de radars precies doen weet niemand, en daar kom je ook niet zomaar achter. Op een bord aan het hek dat de radars afschermt voor buitenstaanders staat in het Noors, Russisch en Engels dat zelfs het maken van foto’s verboden is. 

Zelfs Ørjan Jensen, die er al zijn hele leven woont én burgemeester is van het tweeduizend inwoners tellende stadje, weet niet wat ze precies doen. Ook hem verbaast het dat zo’n controversieel systeem in zo’n kleine gemeenschap nog steeds een mysterie is, zegt hij wanneer ik hem thuis bezoek. 

‘Iedereen in Vardø kent de radars, maar niemand praat erover. Ook niet de mensen die er werken. Ik woon hier al mijn hele leven maar heb het nog nooit met hen over de radars gehad. Niemand praat erover. Nooit.’

Volgens Rusland is de radar onderdeel van een raketschild van de NAVO 

Rusland is niet blij met de radars. Volgens Rusland zijn ze onderdeel van een raketschild waar de NAVO aan werkt, wat het beschouwt als een directe bedreiging voor zijn militaire activiteiten. Moskou dreigde daarom meerdere malen met militair geweld.

In 2017, kort nadat de bouw van de nieuwe radar GLOBUS III begon, voerde Rusland een schijnaanval uit op het eiland. Negen Russische bommenwerpers vlogen in formatie richting Vardø. Vlak voordat ze een aanval in leken te zetten, keerden ze om. De Russische ambassadeur in Oslo waarschuwde dat Noorwegen ‘niet naïef moet zijn’ over de bereidheid van Rusland om te reageren als Noorwegen bijdraagt aan een raketschild van de NAVO.^* Een klein jaar later volgde een tweede schijnaanval door elf Russische jachtvliegtuigen.

Waarom zou de VS er anders honderden miljoenen dollars voor betalen?

De Noorse autoriteiten houden stug vol dat de radars niet als raketschild zijn bedoeld. Maar niemand, ook niet de burgemeester, gelooft dat zij het hele verhaal vertellen. Want waarom staan de radars dan zo dicht bij Rusland? En waarom zou de VS er anders honderden miljoenen dollars voor betalen?

Heel vergezocht is die redenering niet. Toen in 2001 de tweede radar, GLOBUS II, in gebruik werd genomen, ontdekten Noorse journalisten dat deze eerder in de VS onder een andere naam werd gebruikt voor de ontwikkeling van een controversieel nucleair raketafweersysteem. ^* Producent Raytheon schreef op zijn website dat de radar was ontworpen om ‘inlichtingen over ballistische raketten te verzamelen’^* – noodzakelijk om je tegen een kernaanval te beschermen. 

En in 2000, toen de radar nog werd gebouwd, waaide in een hevige storm de koepel van deze GLOBUS II. Daardoor werd de radarschotel zichtbaar. En die stond niet, zoals de officiële lezing luidde, op de ruimte gericht – maar op Rusland. Een plaatselijke journalist merkte koeltjes tegen The Wall Street Journal op: ‘Ik ben geen expert, maar ik dacht dat de ruimte in de lucht was.’ 

De Noorse autoriteiten deden het incident af als toeval.

De Amerikaanse radarwerkers laten niets los 

In de enige kroeg van Vardø hangt de geschiedenis aan de muur. Foto’s van nors kijkende mannen in bontjassen, oude krantenberichten over hevige sneeuwstormen, een opgezet rendier. In 1893 zat de beroemde poolreiziger Fridtjof Nansen hier aan de toog voordat hij aan zijn beroemde poolexpeditie begon, en na drie jaar afzien kwam hij er terug.

Tegenwoordig vind je hier Amerikaanse technici en ingenieurs aan de bar. Ook zij houden hun kaken stijf op elkaar als ze er na een dag werken aan de radar een biertje komen drinken, zegt cafébaas Anneli Thoarsam. 

Ze verblijven volgens Thoarsam in het enige hotel in de stad, aan de overkant van de straat. Dat is al twee jaar lang volgeboekt door Amerikanen, zegt ze. ‘Tot een jaar of tien geleden zeiden ze dat ze hier waren om vogels te kijken, maar dat gelooft niemand meer.’

Over de radars zelf wil ze niets kwijt, en ze denkt liever niet na over wat Moskou ervan vindt. ‘Als Poetin geïrriteerd raakt, drukt hij gewoon op een knop en woosh, dan zijn we weg. Al kan het tegenwoordig ook anders lopen en sluiten ze de telefoons en de elektriciteit af. Dan zullen we moeten zwemmen of zo. Ik weet het niet.’

Volgens deze journalist zijn de radars onderdeel van een satellietoorlog

Ik besluit het eiland te verlaten om via spekgladde wegen naar Vadsø te reizen, een stadje op een uur rijden van Vardø. Daar loop ik tegen het middaguur het besneeuwde tuinpad op van journalist Bård Wormdal. Als iemand iets over de radars kan vertellen, is hij het. Wormdal schreef een boek over de radars in Vardø en het noordelijker gelegen Spitsbergen: The Satellite War.

Eenmaal binnen vraagt hij of ik eerst mijn telefoon in een andere kamer wil leggen, ‘je weet immers nooit wie er meeluistert’.

Volgens Wormdal houden de radarsystemen zich bezig met kernwapens. Om preciezer te zijn: met het inwinnen van informatie over nucleaire raketlanceringen, en met de verdediging daartegen. De locatie is er perfect voor, niet alleen vanwege de nabijheid van de kernwapens van Rusland en hun belangrijkste militaire testgebied. Ook de kortste route van Chinese kernraketten naar de oostkust van de VS loopt via de noordpool – vanuit Vardø heb je daar goed zicht op. 

Vrijwel alle moderne militaire wapensystemen zijn afhankelijk van satellieten

Maar, denkt Wormdal, kernwapens zijn allang niet meer het belangrijkste. Moderne oorlogsvoering kan niet zonder de ruimte, benadrukt hij. Vrijwel alle moderne militaire wapensystemen zijn afhankelijk van satellieten. Die zijn cruciaal voor het verkrijgen van inlichtingen, voor het aansturen van drones en precisiewapens. Er is vermoedelijk geen bom die de coalitie op Afghanistan, Irak of Syrië gooide, waarbij geen satelliet betrokken was.

Daarom richten alle machtige landen zich nu op het ontwikkelen van wapensystemen die satellieten in de ruimte kunnen uitschakelen – en op systemen om zich daartegen te beschermen, zegt hij. En laat de GLOBUS II-radar in Vardø nou net een van de meest precieze radars ter wereld zijn voor het volgen van objecten in de ruimte – onmisbaar om daar oorlog te kunnen voeren.

Hij wijst uit het raam naar een klein gebouw aan de horizon. Daar analyseren medewerkers van de Amerikaanse geheime dienst NSA en de Noorse inlichtingendienst informatie die onder andere afkomstig is van de radars in Vardø, zegt hij. Ze onderzoeken hoe Rusland een dag eerder met een nieuw type raket vanuit Rusland een oude satelliet beschoot. Die explodeerde in honderdduizenden stukjes, wat wereldwijd leidde tot woedende reacties over al het ruimtepuin dat vrijkwam.

De meer geavanceerde GLOBUS III gaat zich ook bezighouden met het volgen van satellieten en objecten in de ruimte, denkt hij. De radar is vermoedelijk ook geschikt voor raketafweer. Wat zijn rol precies is, blijft ook voor Wormdal ‘een compleet mysterie’. In tegenstelling tot de andere twee radars is er niets over te vinden, zegt hij. Maar juist die geheimzinnigheid toont volgens hem aan dat de radar van ‘cruciaal belang’ is voor de VS en hun bondgenoten.

Het is alsof er naderend onheil over het eiland hangt 

Wanneer ik na het gesprek naar de donkere hemel boven de ijskoude Barentszzee kijk, is het moeilijk voor te stellen dat zich daar een nieuw strijdperk vormt dat onlosmakelijk is verbonden met de oorlogen op aarde. En dat de vreemde witte koepels in Vardø die krachtmeting in de gaten houden, en daarmee de frontlinie vormen van moderne oorlogsvoering. 

Een paar dagen eerder bezocht ik een kunstwerk aan de rand van Vardø dat het enorme belang van de afgelegen plek wonderbaarlijk accuraat samenvat. Op een oud, vervallen gebouw schreef de Deense graffitikunstenaar E.B. Itso in koeienletters: ‘It’s not down on any map. True places never are.’

De zin komt uit Moby Dick. In Herman Melvilles klassieker uit 1851 komt de hoofdpersoon aan op Rokovoko, ‘een eiland ver weg naar het westen en zuiden’. Hij vreest voor kannibalisme, een onwerkelijk gevoel dat mij hier ook overvalt. Niet dat de inwoners me vrees aanjagen – maar het is alsof een naderend onheil over het eiland hangt. 

Soms sijpelt het door de kieren van het leven heen. Via een haperende televisie, of alarmerende nieuwsberichten over Russische tests met hypersonische kernraketten of satellietwapens. Maar wat die spanning ook kenmerkt, is dat ze zich nooit volledig openbaart. Als in een boze droom waarin je je realiseert dat er een monster in je kelder woont, waarvan je het bestaan door de jaren heen vergat. Maar dat je toch af en toe hoort grommen.

Wanneer ik inwoners van Vardø vraag naar de woede die de radar oproept in Moskou reageren ze afwijzend. Ze willen er niets over kwijt omdat familieleden er werken, ze er liever niet over nadenken of omdat ze er simpelweg geen mening over hebben. 

Arild Sydnes, een gepensioneerde IT’er, meent dat de spanning niet zal escaleren in geweld omdat het eerder ook nooit misging. En als het wel gebeurt, hoopt hij dat ze goed mikken, zegt hij met een cynische glimlach. ‘Ze zeggen dat ze precisiewapens hebben. Dat hoop je dan maar.’

In een potentieel conflict met Rusland zullen de radars op Vardø als eerste worden aangevallen, vreest burgemeester Jensen. ‘​​Maar ik denk dat de afgelopen zeventig jaar hebben aangetoond dat hoe meer we elkaar controleren, hoe meer we naar elkaar kijken, hoe veiliger het is. Dus hoe meer we van elkaar weten, hoe beter.’

Wat in elk geval duidelijk is: terwijl tienduizenden Russische militairen zich aan de Russisch-Oekraïense grens verzamelen, neemt ook in het noorden van Europa de spanning toe. Mocht er oorlog uitbreken tussen Rusland en de NAVO-landen, dan wordt het hoge noorden er onvermijdelijk bij betrokken.

Eén onzekerheid is inmiddels opgehelderd: de televisies op het eiland doen het weer. Het Noorse ministerie van Defensie sluit niet uit dat de storingen te maken hadden met de nieuwe radar en legde daarom glasvezelkabel aan voor de bewoners van de getroffen gebieden. Sindsdien blijven vreemde kuren uit.

Dit verhaal is mede mogelijk gemaakt door het Postcode Loterij Fonds voor journalisten beheerd door Free Press Unlimited.

Meer lezen?