Het Britse onderwijs is de basis van de klassenmaatschappij. Laat dat een waarschuwing zijn voor Nederland

Nee, ik denk niet dat hij gaat aftreden. 

De afgelopen weken vroegen veel vrienden mij of de tijd van de Britse premier Boris Johnson nu echt voorbij is, nadat bekend werd dat zijn regering minstens vijftien verboden sociale evenementen had georganiseerd tijdens verschillende lockdowns.^*  

Hoe was het in vredesnaam mogelijk dat een minister-president zijn eigen regels geen moment serieus nam? Elk van de nieuwsgierige Nederlanders vertelde ik hetzelfde, namelijk m’n belangrijkste inzicht na vier jaar studeren in Engeland: All Brits are equal, but some are more equal than others.

Weinig werelden zijn zo ver van elkaar verwijderd als die van de Britse elite en het Britse volk. Van jongs af aan leeft de bovenlaag in een parallel universum. Het begint op de binnenplaats van dure privéscholen, omringd door lotgenoten met dezelfde Burberry-tassen, hetzelfde zilveren tafelservies en dezelfde maatpakken van Savile Row. Het volgende station is Oxford of Cambridge, waar de groep zich afzondert met oude schoolvrienden en kennissen van de familie. ‘What school did you go to?’ is meestal de eerste vraag die rijkeluiskinderen je stellen als je kennismaakt. En in de weekenden vind je ze niet in de pub, maar trekken ze zich terug in hun country houses.

De laatste stap is meestal een grootse carrière in de media, de advocatuur, het bankwezen, of de politiek. In Groot-Brittannië maken de privaat geschoolden werkelijk overal de dienst uit. Niet alleen Boris Johnson ging naar Eton College, de meest prestigieuze privéschool van het land, ook David Cameron en nog achttien minister-presidenten. Driekwart van de rechters ging naar een privéschool,^* net als 60 procent van het huidige Britse kabinet,^* terwijl maar 7 procent van de Britten privéonderwijs krijgt.^*

Op geen van deze plekken mengt the upper class met het schuim. Het resultaat is een klassensamenleving, met diepgeworteld wantrouwen van beide kanten. Wat de boer niet kent, dat vreet hij niet – en precies hetzelfde geldt voor de aristocraat. 

Na vier jaar in Groot-Brittannië – ik studeer zelf aan Oxford – besef ik meer dan ooit hoezeer het privéonderwijs daar niet een gevolg van is, maar de oorzaak. En daar zit een belangrijke waarschuwing voor Nederland in. 

Privéonderwijs schaadt alle kinderen

Bijles, huiswerkbegeleiding, examentrainingen en privéscholen: het lijkt allemaal onschuldig. Ouders willen nu eenmaal het beste voor hun kind, en de hele samenleving profiteert toch van extra scholing?

Maar die gedachte heeft een keerzijde. De opkomst van het commerciële onderwijs is namelijk een zichzelf versterkend proces. Zie het zo: als de halve klas betaalde eindexamentrainingen volgt, wil je natuurlijk niet dat jouw kind achterblijft. Inmiddels zien ouders aanvullend onderwijs in het Verenigd Koninkrijk niet meer als een extra zetje in de rug, maar als een noodzakelijk middel om achterstand te voorkomen. Zet daar een paar bedrijven bij die inspelen op hun angst en voor je het weet is een land jaarlijks tientallen miljarden kwijt aan de onderwijsmarkt. Nergens in de geïndustrialiseerde wereld geven gezinnen (los van belastingen) zo’n groot deel van hun inkomen uit aan onderwijs als in het Verenigd Koninkrijk.  

Dit zichzelf versterkende proces schaadt kansengelijkheid, en is dus onrechtvaardig. Bovendien heeft het negatieve gevolgen voor het publieke onderwijs: de privéscholen in het Verenigd Koninkrijk betalen zó goed dat ze de beste leraren uit het publieke systeem zuigen.^* Het aandeel docenten in het privéonderwijs is sinds de jaren zeventig bijna verdubbeld. ^*

Daar hebben leerlingen met een kleine portemonnee natuurlijk onder te lijden, maar de opmars van privéonderwijs schaadt eigenlijk álle kinderen. Wat doet het met de prestatiedruk als ouders verwikkeld raken in een wapenwedloop van onderwijs? Weinig goeds, als ik naar m’n omgeving kijk. Van jongs af aan voelden m’n Britse vrienden dat zij er alles aan moesten doen om hun ouders’ investeringen – schoolgeld, bijlessen, examentrainingen – terug te betalen in resultaten. Falen is dan geen optie meer. 

De Britse prestatiedruk wreekt zich vaak al tijdens het studentenleven, in de vorm van depressie, drugsverslaving en escapisme. Op Oxford wemelt het ervan, maar daarbuiten is het niet veel beter. Groot-Brittannië heeft meer jongeren met geestelijke gezondheidsproblemen dan bijna elk ander welvarend land.^* Dat kun je niet los zien van de prestatiedruk – nergens in Europa ervaren kinderen zo veel faalangst.^*  

Kortom: privéonderwijs creëert een micro-macroparadox. Op individueel niveau lijkt de keuze voor extra bijles, examentraining of een privéschool heel onschuldig. Maar zoom je uit, dan zie je dat iedereen verliest in zo’n wereld: kansengelijkheid neemt af, ouders betalen duizenden euro’s per jaar extra voor onderwijs, en kinderen lijden onder toegenomen prestatiedruk. Ondertussen blijft de kloof tussen elite en volk alleen maar groeien. Vind je het gek dat de premier en zijn kompanen denken dat de regels voor hen niet opgaan?

En het ergste is nog: zodra die wereld een feit is, ontsnap je er niet meer aan. Vorig jaar publiceerde onderwijsdeskundige Sonia Exley van de London School of Economics een onderzoek waarin ze concludeert dat landen ‘opgesloten’ kunnen raken in hun afhankelijkheid van privaat aanvullend onderwijs. Er is sprake van een tipping point: als de industrie te groot is geworden, dan wordt het te duur om deze aan te pakken zonder grote schade te doen aan het onderwijs – de politieke wil ontbreekt dan.

En laat dat dan die waarschuwing aan Nederland zijn.

Ook in Nederland is privéles in opkomst

Toen ik het Kanaal overstak, schrok ik van de Britse realiteit. In m’n debatclub voelde ik bij de happy few vaak een eigendunkelijke minachting voor mensen buiten hun bubbel. Soms gaat dit gedrag hand in hand met klassendiscriminatie, seksisme en racisme. Een kennis van de Bullingdon Club – waar Boris Johnson, David Cameron en George Osborne lid van waren – vroeg eens aan een zwarte vriend van me of hij toevallig de uitsmijter van het feest was. 

Wanneer ik bij vrienden thuis over de vloer kwam, zag ik telkens ouders in hun nek hijgen. En zodra ze hoorden dat je stage ging lopen bij een prestigieuze bank, consultant of advocatenkantoor, werd de rode loper voor je uitgerold. Dan kon je hun kind misschien van dienst zijn in de strijd naar de top.

De markt dringt steeds dieper de Nederlandse lerarenkamer binnen

Nederland bood eerlijkere kansen en minder prestatiedruk aan leerlingen, zo schepte ik op tegen m’n Engelse vrienden. Natuurlijk is er bij ons ook een kloof tussen arm en rijk, maar wij hadden in elk geval het belangrijkste schild daartegen: een sterk publiek onderwijssysteem. Zo had ik dat zelf ervaren, dus dat was mijn opvatting.

Tot twee maanden geleden. Toen kwam ik erachter dat Nederland op dit vlak schrikbarend snel naar het Verenigd Koninkrijk toe schuift.

Ruim een kwart van de Nederlandse leerlingen krijgt nu al aanvullend onderwijs, zoals bijles, huiswerkbegeleiding en examentraining.^* Dat is prijzig, dus vooral rijke gezinnen maken er gebruik van.^* De markt dringt ondertussen steeds dieper de lerarenkamer binnen. Van de 90 miljoen euro coronasubsidie die de overheid in 2020 uitkeerde aan middelbare scholen, verdween een derde in de zakken van commerciële bedrijven.

Bijlesbureaus en huiswerkinstituten bieden hun diensten aan op scholen, in ruil voor reclame en gratis huisvesting. Bovendien is het aantal particuliere scholen in het basisonderwijs in drie jaar bijna verdubbeld. Het schoolgeld van die scholen varieert van 12.000 euro tot wel 22.000 euro per jaar.^*

Maar de meest schrikbarende cijfers komen nog. Ouders gaven in 2019 ruim twee keer zo veel uit aan huiswerkbegeleiding, bijles en examentraining als in 2013.^* Dat bedrag is sinds 1995 vertienvoudigd. Ook in Nederland hebben ouders dus een wedloop ontketend om hun kind een streepje voor te geven op de rest. 

Bedrijven maken daar gulzig gebruik van. Jaarlijks komen er ruim honderd bijles- en huiswerkinstituten bij, zo onderzocht het journalistieke platform Investico.^* Logisch ook: ondernemers snappen dat aan niemand zo makkelijk geld te verdienen is als aan ouders die bang zijn dat ze achteropraken. 

Het Nederlandse onderwijs kan dit tij nog keren

In tegenstelling tot het Verenigd Koninkrijk kan Nederland dit tij nu nog keren. De vraag is alleen hoe. De Onderwijsraad pleit in elk geval voor een verbod op reclame voor private bijles en huiswerkbegeleiding op publieke scholen. Ook vindt de raad dat de regering een duidelijk standpunt moet innemen over het publieke karakter van onderwijs, en de ontwikkelingen nauwkeuriger in beeld moet brengen. 

Die stappen zijn noodzakelijk, maar onvoldoende. 

Wil Nederland het probleem echt bij de wortel aanpakken, dan moeten we het privéonderwijs zien voor wat het daadwerkelijk is: betere kansen die rijke ouders kopen voor hun kinderen. Daarom zou de regering onderwijsbedrijven moeten verplichten hun cliënten door te geven aan scholen, die daarvan een aantekening maken op de diploma’s van de begunstigden. Wil je een voorsprong kopen voor je kind? Prima, maar dan moet je daar wel transparant over zijn, en kunnen universiteiten en werkgevers dat meewegen in hun beslissingen. 

Tot slot is het absurd dat onderwijsbedrijven vrijgesteld zijn van omzetbelasting. Daarmee subsidieert de overheid ongelijkheid in kansen, want ze voorziet rijke ouders van een korting op dure bijlesbureaus. De fiscus zou deze clubs juist zwaar moeten belasten. Van dat geld kan er dan meer publieke ondersteuning komen voor kinderen met leerstoornissen of een achterstand. Dan is bijles ook niet meer nodig als plaatsvervanger voor ontoereikend onderwijs.

Weigeren we te leren van landen als het Verenigd Koninkrijk? Dan is het een kwestie van tijd voordat we onze eigen Boris Johnson in het Torentje hebben zitten.

Meer lezen?