Zolang merken alle macht hebben, worden onze kleren nooit duurzaam

Stel: je bent de eigenaar van een denimfabriek en er komt een bestelling binnen van een merk waar je al jaren mee werkt. Het is een grote order. Voor de vijftigduizend skinny jeans die ze over vier maanden willen hebben, ben je zeker de helft van je fabriekscapaciteit kwijt. Het merk wil de broeken bovendien voor 9 euro per stuk hebben. Gezien de loon-, materiaal- en transportkosten betekent dit dat je nog geen 10 procent winst maakt. Je vraagt daarom om 10 cent meer per broek, zodat je zeker bent dat je arbeiders het loon krijgen waar ze recht op hebben. Het merk weigert en dreigt de bestelling bij een andere fabrikant te plaatsen, die het wel tegen die prijs wil doen. Je gaat akkoord. Beter iets dan niets.

Twee maanden later – de stoffen zijn ingekocht, de fabriekscapaciteit is gereserveerd, honderden arbeiders zijn ingeroosterd en aan het werk gezet – komt het merk bij je terug. Er zijn problemen omdat winkels moesten sluiten vanwege corona, en daarom willen ze geen vijftigduizend maar twintigduizend skinny jeans. Dat gaat niet zomaar, zeg jij, en je legt uit dat je al veel kosten hebt gemaakt en dat je de arbeiders niet zomaar de helft van hun loon kunt geven. Het merk dreigt daarop de volledige order in te trekken. Met kramp in je maag ga je akkoord. Beter iets dan niets.

Orders annuleren, kortingen afdwingen

Deze praktijken komen in de kledingindustrie aan de lopende band voor, zo wordt duidelijk uit het rapport Ending Unethical Brand and Retailer Behavior: The Denim Supply Chain Speaks Up van Transformers Foundation. De onderzoekers spraken in 2020 met 25 fabrikanten in de denimindustrie om een beeld te krijgen van wat er tijdens de pandemie in de productieketens gebeurde. Hun verhalen schetsen een ontluisterend beeld van scheve machtsverhoudingen tussen enerzijds merken, retailers en importeurs en anderzijds fabrikanten.

De situaties die zij beschrijven zijn absurd en moeilijk voor te stellen. Alsof je bij de bakker op de hoek voor morgen vierhonderd croissantjes bestelt en op de dag zelf belt dat je ze toch niet komt ophalen. Of bij het ophalen 20 procent korting eist omdat de croissantjes geen 40 gram per stuk wegen maar 38 gram.

In de kledingindustrie vinden bedrijven het klaarblijkelijk wel normaal om op het allerlaatste moment bestellingen te wijzigen of annuleren, om achteraf fikse kortingen op te eisen of om de betalingstermijn maanden uit te stellen. Dat was voor corona al zo, maar door de pandemie werden deze onethische praktijken zo massaal dat ze voor het eerst goed zichtbaar werden. Fabrikanten durfden zich uit wanhoop eindelijk publiekelijk uit te spreken over de spijkerharde opstelling van merken – en de consequenties daarvan.

Die consequenties zijn groot: door kortingen en annuleringen zijn fabrikanten niet in staat arbeiders hun volledige loon uit te betalen, moeten ze werknemers in sommige gevallen ontslaan en blijft al helemaal geen geld over om te investeren in structurele verbeteringen op het gebied van bijvoorbeeld (brand)veiligheid.

Overheden en consumenten kunnen de verhoudingen rechttrekken

Volgens de onderzoekers is deze opstelling tegenover fabrikanten ‘de logische uitkomst van een twee decennia durende consolidatie van de macht in de handen van multinationale retailers’, ‘groeiende overcapaciteit in de productie van denim en jeans’, ‘een kolonialistische houding van kopers jegens leveranciers’ en ‘een gebrek aan juridische of morele verantwoordelijkheid in de industrie’.

Het rapport wijst naar een tiental problemen die aan de basis van deze scheve machtsverhouding ligt. Op basis hiervan doen de onderzoekers aanbevelingen en suggesties. Zo stellen ze dat fabrikanten zich zouden moeten verenigen om een sterker blok te vormen tegen de macht van individuele merken. Ook geven ze aan dat bedrijven intern moeten zorgen dat er meer afstemming is tussen de communicatie, inkoop-, MVO-, marketing- en financiële afdelingen.

Iets anders dat aangepakt moet worden, bijvoorbeeld door overheden in productielanden, zijn de scheve contracten tussen leveranciers en merken. Die maken het op dit moment mogelijk dat merken van alles kunnen flikken zonder juridisch verantwoordelijk te worden gehouden. Consumenten moedigen ze aan om merken te blijven ondervragen, bijvoorbeeld over de manier waarop zij hun inkopen doen en hoe dit meer verantwoorde productie stimuleert. 

Als laatste benadrukken ze dat er grote behoefte is aan regulering. Een wereldwijde instantie die toeziet op eerlijke contracten en ethisch gedrag, en bij het overschrijden ervan ingrijpt en sancties oplegt. Ze moedigen due-diligence-wetgeving aan, maar wel met de opmerking dat de onverantwoorde inkooppraktijken van merken centraal moeten komen te staan, én dat (hoge) boetes voor het niet naleven van de afspraken noodzakelijk zijn.

Met goede voornemens blijft de scheve machtsverhouding tussen merk en producent in stand. Alleen door harde afspraken en handhaving ervan trek je de machtsverhoudingen in de sector naar elkaar toe. Alleen op deze manier wordt onze kleding duurzamer en eerlijker.