De belangrijkste vragen over de oorlog in Oekraïne – en de beste journalistiek om die te beantwoorden

Nieuws is vaak waan van de dag, maar zeker niet altijd: oorlog op het Europese continent, zoals nu aan de grens van Oekraïne, kan verstrekkende en blijvende gevolgen voor de wereld hebben. Naast een aantal eigen producties delen we graag belangrijke inzichten uit andere journalistieke bronnen die je helpen te begrijpen wat er aan de hand is, hoe het zover is gekomen en wat er op het spel staat.

Dat doen we aan de hand van deze vragen:

Ben je zelf bronnen tegengekomen die deze oorlog van waardevolle context voorzien? Deel die dan onder dit artikel.

Waar draait deze oorlog om?

Dat is natuurlijk vraag nummer één. Waar gáát dit over? Volgens Ruslanddeskundige Anne Applebaum is het kortste antwoord: democratie. De Russische president Vladimir Poetin heeft niet zozeer territoriumdrift, als wel een uitgesproken doel om de democratie te verzwakken – wereldwijd.

Zo financierde Rusland extremistische groepen in Europa en de Verenigde Staten om het vertrouwen in westerse democratieën te verzwakken. Het destabiliseren van Oekraïne past daar volledig bij: als waarschuwing richting landen als Belarus en Polen, om niet dezelfde hang naar het Westen tentoon te spreiden. Poetin wint, als de democratie verliest.

Waarom dit voor Poetin zo belangrijk is? De Süddeutsche Zeitung schrijft dat Poetin sinds 1999, toen hij aan de macht kwam, steeds harder is geworden. Hij ziet Rusland als een ‘belegerd fort’ dat continu bedreigd wordt. Poetin verlangt naar het Rusland van vroeger, met de doctrine van de sterke staat. Oekraïne ligt hem bijzonder na aan het hart: volgens Poetin ‘verlangt Oekraïne naar eenwording met Rusland’. De onrust in Oekraïne komt volgens hem door manipulatie van een ‘moreel uitgehold’ Westen, niet vanwege een agressief Rusland.

En dan is er nog de NAVO – misschien wel de belangrijkste inzet van deze oorlog. De Oekraïense regering wil graag toetreden; Poetin wil dat koste wat kost voorkomen. De Amerikaanse diplomaat George Kennan schreef al in 1999 dat het juist de uitbreiding van de NAVO zou zijn die vrede in de regio in gevaar kon brengen. Want, zo schreef Kennan vrij helderziend: nationalisme, militarisme en antiwesterse sentimenten zouden erdoor worden aangewakkerd in Rusland.

Hoe rechtvaardigt Rusland zijn inval?

Je hebt vast uit allerlei hoeken gehoord waarom Poetin doet wat hij nu doet. Maar misschien is het goed om ook eens te luisteren naar… Vladimir Poetin. In de zomer van 2021 publiceerde het Duitse blad Die Zeit een ingezonden brief van de Russische president. Die is soms fascinerend cynisch: hij schrijft dat de spanningen in Europa toenemen, en dat het risico van een nieuwe wapenwedloop voelbaar is – alsof dat geheel buiten hemzelf ligt.

Ook rept hij van zijn droom om een grote Europese gemeenschap te vormen, van Lissabon tot Vladivostok. Wat volgens hem tussen die droom en de werkelijkheid staat? De Amerikaanse steun aan de ‘ongrondwettelijke staatsgreep’ in Oekraïne in 2014. ‘Daarmee is alles begonnen.’

In diezelfde lijn schetst Poetin in zijn felle toespraak op 21 februari 2022 – als was hij een geschiedenisdocent – Oekraïne als een eeuwenoud onderdeel van het Russische Rijk. Maar dat is historische nonsens, schrijft Yale-hoogleraar Timothy Snyder. In vogelvlucht loodst hij ons in dit stuk langs het eeuwenoude bestaansrecht van Oekraïne: van Scandinavische slavendrijvers naar Vladimir de Grote (de tiende-eeuwse, niet Poetin), de Mongoolse invasie, de banden met Litouwen (ooit het grootste land van Europa), de Habsburgse monarchie en de Sovjet-Unie.

Naast de geschiedenis beroept Poetin zich ook op de wet. Dat zie je steeds vaker in oorlogen: door creatief om te springen met bestaande wetgeving legitimeren landen hun dodelijke of destabiliserende geweld, om vervolgens te claimen dat alles ordelijk en volgens de regels is verlopen. Poetin deed dit behendig tijdens de annexatie van de Krim in 2014, en nu zie je hetzelfde. In dit artikel uit The New Yorker uit 2014 lees je hoe hij dat eerder deed.

Hebben wij zelf ook schuld aan deze situatie?

Na de Koude Oorlog beloofden Rusland en het Westen als vrienden verder te gaan. Waar ging het mis? Hierover vertelt universitair hoofddocent internationale betrekkingen Laurien Crump (Universiteit Utrecht) in deze podcast. Zij stelt: de huidige problemen ontstonden in de maanden na de val van de Berlijnse Muur. Toen is te weinig nagedacht over de plaats van Rusland in de ‘nieuwe wereld’ – en is dus de basis gelegd voor de onvrede van Poetin.

De Amerikaanse hoogleraar politicologie John Mearsheimer gaat ook niet mee in het frame dat Poetin de grote slechterik is, en het Westen slechts de nobele verdediger van Oekraïense vrijheid en autonomie. De dieperliggende oorzaak van het conflict is volgens Mearsheimer de wens van Europa en de VS om Oekraïne steeds meer in de westerse invloedssfeer te trekken, in plaats van het land een ‘neutrale’ bufferzone tussen Rusland en West-Europa te laten zijn.

In deze lezing (nu zes jaar oud, maar nog zeer actueel) zet Mearsheimer deze analyse helder uiteen: zolang de NAVO en de EU steeds maar meer richting het oosten willen uitbreiden, zal Rusland zich bedreigd voelen en zich willen verdedigen.

Welke rol speelt gas in deze oorlog?

Europa is voor bijna 40 procent van zijn gasconsumptie afhankelijk van gas uit Rusland. Voor Poetin een belangrijke bron van inkomsten, die de militaire krachtpatserij in Oekraïne mogelijk maakt.

Europese leiders kondigen nu sancties tegen ‘personen en bedrijven’ in Rusland af. Volgens de voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, willen ze ‘t het Kremlin daarmee ‘zo moeilijk mogelijk’ maken ‘om zijn agressieve beleid voort te zetten’. Maar wat Rusland écht pijn zou doen, is geen Russisch gas meer kopen. Is dat überhaupt een optie?

In dit artikel van denktank Bruegel zetten enkele experts de mogelijkheden op een rij en beschrijven ze de moeilijkheden. Kort gezegd: met pijnlijke maatregelen houden we het deze winter en zomer nog wel uit, maar daarna? ‘Het volledig vervangen van Russisch gas is op zijn best vreselijk duur, en op zijn slechtst fysiek onmogelijk’, aldus de auteurs.

Die diepe wederzijdse afhankelijkheid van Europa en Rusland – niet alleen qua gas, maar ook wat betreft kolen en olie – wordt verder uitgediept in dit artikel. Het verklaart het lastige parket waarin Europese politici zich nu bevinden.

Wat is de rol van Duitsland?

De relatie tussen Duitsland en Rusland is misschien wel de belangrijkste op het Europese continent. En lange tijd was die relatie ook goed. Voormalig bondskanselier Angela Merkel spreekt goed Russisch en wist met Vladimir Poetin samen te werken. Haar voorganger, Gerhard Schröder, hield er zelfs een innige Männerfreundschaft met Poetin op na.

Maar aan die welwillende houding lijkt nu een einde te komen. De Duitse bondskanselier Olaf Scholz maakte na de Russische inval in Oekraïne bekend de goedkeuring voor de onderzeese gaspijpleiding Nord Stream 2 voorlopig op te schorten. Een miljardenproject,^* dat de afhankelijkheid van gastransport via Oekraïne zou moeten verminderen.

Daarmee is Poetin-vriend Schröder (een partijgenoot van Scholz) een probleem geworden voor de bondskanselier. Schröder bekleedt sinds 2005 een toppositie bij de exploitant van Nord Stream 2, en is begin deze maand voorgedragen voor een positie in het bestuur van de Russische energiegigant Gazprom. Hij laat zijn invloed gelden om de pijplijn te redden – in de media en volgens weekblad Der Spiegel vermoedelijk ook achter de schermen.

Hoe komt het eigenlijk dat Duitsland, op de twee wereldoorlogen na, de banden met Rusland zo nauw onderhield? Daarover gaat deze aflevering van de podcast Betrouwbare Bronnen. Presentatoren Jaap Jansen en Pieter Gerrit Kroeger duiken in de eeuwenoude vriendschap – en laten zien hoe deze zich vanaf de dertiende eeuw ontwikkelde.

Waarom grijpen de VS niet militair in?

Voor een land dat er niet vies van is zich te bemoeien met andermans conflicten, is de houding van de Verenigde Staten in deze crisis nogal… tam. President Joe Biden laat al weken weten dat er geen, maar dan ook echt géén kans is dat Amerikaanse troepen de Oekraïners komen verdedigen.

In deze aflevering van de New York Times-podcast The Daily staat de vraag centraal: waarom niet? Allereerst: omdat het niet in het Amerikaanse nationale belang is. Aan de hand van de geschiedenis laat The Daily zien dat er bij de invasies van Amerikanen in alle oorlogen wereldwijd (van Koeweit tot Bosnië tot Afghanistan) een reëel nationaal belang voor de Amerikanen op het spel stond. In Oekraïne is dat niet het geval.

En daar komt nog een klein probleem bij, in diplomatenkringen beter bekend als het ‘and then what-probleem’. Rusland is namelijk niet vergelijkbaar met eerdere tegenstanders van de VS. Zo onvergelijkbaar dat Biden niet eens troepen zou sturen om Amerikanen in Oekraïne te evacueren. Want, zei de Amerikaanse president vorige week, ‘dat zou een wereldoorlog betekenen’.

Wat betekent dit voor Nederland?

​​Ooit hadden we Groningen. Dus een gastekort? Nee! Maar Nederland is de afgelopen jaren in een mum van tijd van grootexporteur van aardgas naar importeur van aardgas gegaan. Dus: wat te doen als het Russische gas niet meer stroomt? Goede vraag! Nederlandse huishoudens hoeven zich waarschijnlijk niet zo veel zorgen te maken (hoewel de energierekening door het dak zal gaan).

Voor de industrie is dat een ander verhaal. Het Financieele Dagblad maakte een rondje langs de Nederlandse industrie, en die vertelde: pas nu er nood aan de man is, wordt er een noodplan gemaakt.

Maar er is meer dan alleen gas dat uit Oost-Europa komt. Oekraïne werd al beschouwd als ‘broodmand’ van het continent toen er nog een tsaar in het Kremlin zat. Het land is een agrarische supermacht: voor de EU is het de vierde grootste bron van voedselimport. 88 procent van de zonnebloemolie, de helft van het mais en een kwart van de granen en honing in de EU komt van Oekraïense bodem. Terecht merkt Politico op dat een oorlog in Oekraïne de Europese (en ook wereldwijde) voedselmarkt ernstig kan ontwrichten.

Hoe staan Oekraïense burgers hier zelf in?

Beetje een flauwe vraag natuurlijk – dat zal afhangen van wie je het vraagt. Maar dit opiniestuk van de Oekraïense journalist Olga Tokariuk geeft in ieder geval een mooi inkijkje in hoe de jonge generatie de prille onafhankelijkheid van het land heeft ervaren: met angst en frustratie, maar ook met overtuiging om voor democratische waarden te vechten.

Het beeld dat de Oekraïense bevolking verdeeld is in een Europees kamp – dat bij de EU wil horen – en in een Russisch kamp – dat ‘nostalgisch’ terugkijkt op het Sovjetverleden en het communisme – is veel te zwart-wit. In werkelijkheid is Oekraïne veel diverser dan deze voorstelling, in termen van cultuur, taal en politieke opvattingen. Dit opiniestuk (uit 2014) van de Oekraïense journalist Natalka Sniadanko laat zien waarom de aanname van een tweedeling in Oekraïne onjuist is.

Ben je benieuwd naar een wat bredere blik op het land, en hoe Oekraïense generaties decennia aan geopolitieke spanningen hebben ervaren? Dan kun je beter geen artikelen, maar twee boeken van eigen bodem lezen. Schrijvers Fleur de Weerd en Lisa Weeda tekenden allebei op hoe Oekraïne is gebouwd op complexe en tegengestelde identiteiten. Dat doen ze niet met oeverloze, geopolitieke duidingen, maar aan de hand van verhalen van de inwoners zelf.

In haar debuutroman beschrijft de Oekraïens-Nederlandse Lisa Weeda haar eigen familiegeschiedenis, met name die van haar oma Aleksandra. Haar boek laat zien dat in Oekraïne het verleden nooit helemaal voorbij is.

Journalist Fleur de Weerd trok voor Het land dat maar niet wil lukken door Oekraïne en sprak met allerlei inwoners, waardoor een genuanceerd en liefdevol portret van een land met een trieste geschiedenis ontstaat. De Weerd laat zien hoe het land gevangen zit tussen het Westen en Rusland, maar véél meer is dan een speelbal van die grootmachten.

Hoe kijken ze hier in andere delen van de wereld naar?

Er is geen land dat de ontwikkelingen in Oekraïne aandachtiger volgt dan China. Want ja, de vergelijking tussen Oekraïne en Taiwan dringt zich op. Ga maar na: een afvallige regio, democratisch en kapitalistisch, met een machtig, antiwesters buurland dat haar het liefst wil inlijven. Als de Verenigde Staten niet ingrijpen in Oekraïne, staat niets de Chinezen in de weg om Taiwan ook binnen te vallen, is de gedachte van menig commentator.

Alleen gaat deze vergelijking op allerlei manieren mank, aldus een scherpe analyse van het platform War on the Rocks. Allereerst is Oost-Azië voor de VS nu een veel crucialere geopolitieke arena dan Oost-Europa. En: Taiwan is een economische grootmacht – per hoofd van de bevolking vergelijkbaar met Duitsland. Het handelsvolume tussen de VS en Taiwan is bijna dertig keer zo groot als de Amerikaanse handel met Oekraïne.

Op het Afrikaanse continent snappen ze de situatie van Rusland wel, aldus de permanente vertegenwoordiger van Kenia bij de Verenigde Naties, Martin Kimani. Ook in postkoloniaal Afrika belandden mensen die een lange geschiedenis deelden aan weerszijden van een kunstmatige grens, en bleef het verlangen naar integratie met broeders in naburige staten bestaan. Maar Kenia verwierp het gewelddadig najagen van dit verlangen, vertelt Kimani in deze speech. In plaats van gevaarlijke nostalgie te koesteren, besloot het land vooruit te kijken naar een vreedzame toekomst. Een welkom inzicht in een onzekere tijd.

Wie gaat dit winnen?

Je zou zeggen: militair gezien kan Oekraïne niets uitrichten tegen het Russische leger. Maar begin deze maand verscheen een opvallende analyse van een voormalig Sovjetkolonel in de Russische krant Nezavisimaja Gazeta. Zijn boodschap: je kunt er niet van uitgaan dat Rusland deze oorlog zomaar wint. Historische oorlogen met onder andere Afghanistan en Tsjetsjenië duurden jaren, en die landen hadden, in tegenstelling tot Oekraïne, geen beschikking over straaljagers.

Weliswaar was de Oekraïense strijdmacht in 2014, toen Rusland de Krim annexeerde, slechts een overblijfsel van het voormalige Sovjetleger, maar Kiev heeft zijn defensie in de afgelopen zeven jaar getransformeerd. Veel NAVO-lidstaten leveren bovendien moderne wapens en apparatuur aan Oekraïne.

Maar de vraag is natuurlijk ook: wat betekent ‘winnen’ in deze oorlog? Misschien zit de winst voor Poetin ’m al in het afschrikeffect dat een invasie van de Oekraïense grensgebieden heeft op verdere toenadering tussen Oekraïne en het Westen, schrijven onderzoekers Liana Fix en Michael Kimmage. De Amerikanen en Europeanen zullen niet snel een land tot de NAVO toelaten als daar eerst harde gevechten voor nodig zijn. En daarmee heeft Poetin dan precies wat hij beoogt.

Welke rol speelt desinformatie in deze oorlog?

‘Het eerste slachtoffer van iedere oorlog is de waarheid’, luidt een beroemd gezegde. In een oorlog zijn er vooral ideologisch gekleurde versies van de werkelijkheid in omloop. Zo ook in Oekraïne, waar westerse en Russische frames strijden om voorrang.

Voor Rusland is dat gevecht om de informatievoorziening al jaren een oorlog op zich, schrijft de in de Sovjet-Unie geboren Britse journalist Peter Pomerantsev in dit – oudere, maar nog niet verouderde – stuk in The Guardian. De conclusie: militair gezien heeft de NAVO de bovenhand, maar in het ‘narratieve landschap’ is dat niet per se het geval. Zo kan Rusland met een leger van online spammers, die twijfel zaaien over wat waarheid is en wat niet, misschien wel winnen ‘zonder een kogel af te vuren’.

Het is een soort oorlog waar Nederland, en Europa als geheel, nog bij lange na niet adequaat op voorbereid is, schrijft cyberveiligheidsexpert Inge Bryan in NRC. En dat is Europa al op een aantal nederlagen komen te staan. ‘Zo hebben aanvallers uit Rusland twee keer midden in de winter de stroom uitgezet in Kiev, de vrachtscheepvaart wereldwijd stilgelegd, verkiezingen beïnvloed in Frankrijk en de VS, en recent de olievoorziening gedwarsboomd in de oostelijke Verenigde Staten’, aldus Bryan. ‘Ze kunnen wat, en dat laten ze graag zien.’

Des te belangrijker is het dus dat ook westerse media diep nadenken over hun eigen framing – en wiens waarheid ze daarmee communiceren. Want ook als je ‘vredesmissie’ tussen aanhalingstekens in een nieuwsbericht zet, is het maar de vraag of de term daar niet alsnog onbedoeld mee bekrachtigd wordt.

Wie kan ik volgen om op de hoogte te zijn?

Raam op Rusland is een collectief van journalisten dat ‘feiten van fictie wil scheiden’ als het gaat over Rusland en Oekraïne. Op de website vind je doorwrochte analyses van journalisten en wetenschappers, zowel uit Nederland als uit Rusland en Oekraïne. Op Twitter vind je commentaar op de laatste berichten vanuit de frontlinie.

Meduza is een onafhankelijk, deels Engelstalig online platform dat vanuit Letland kritisch schrijft over Rusland. De website houdt een liveblog bij met de laatste ontwikkelingen in de Russische oorlog tegen Oekraïne.

Radio Free Europe/Radio Liberty is een journalistiek platform dat zich richt op Oost-Europa, Centraal-Azië en de Kaukasus. De basis ervoor werd eind jaren veertig gelegd door de CIA, om de bevolking van het toenmalige Oostblok te voorzien van ongecensureerd (westers) radionieuws. Inmiddels komt RFE/RL vanuit haar hoofdkantoor in Praag regelmatig met waardevolle perspectieven en onderwerpen uit deze regio’s, die je niet vaak tegenkomt in de West-Europese pers.

The Power Vertical is een podcast over de Russische politiek vanuit Amerikaans en academisch perspectief. Ruslanddeskundige Brian Whitmore gaat in gesprek met andere wetenschappers over de (geo)politieke doelen van het Kremlin, en maakt de luisteraar wegwijs in hoe internationale belangen zich verhouden tot de interne Russische politiek. Interessant voor alle amateur-Kremlinwatchers.

Olga Tokariuk is een Oekraïense freelance journalist en onderzoeker bij het Center for European Policy Analysis (CEPA). Op Twitter en via CEPA deelt ze updates vanuit Oekraïne, debunkt ze desinformatie, en roept ze op tot een menselijke benadering van deze oorlog.

Pjotr Sauer is een Russisch-Nederlandse journalist (en de zoon van uitgever Derk Sauer) die schrijft voor de onafhankelijke Engelstalige online krant The Moscow Times. Hij woont en werkt in Moskou en vertaalt op Twitter aan de lopende band Russische bronnen voor een internationaal publiek.

Peter Pomerantsev is een Britse, in (de toen nog Sovjetrepubliek) Oekraïne geboren journalist, die onder andere schreef voor de BBC, Newsweek en The Atlantic. Zijn recentste boek is This is Not Propaganda (2019). Hij werd geboren in Kiev en vluchtte in 1978 met zijn familie naar West-Europa.

Eliot Higgins is de Britse oprichter van Bellingcat, een burgerjournalistiekplatform dat onderzoek doet op basis van open-source intelligence, ofwel: openbare bronnen zoals satellietfoto’s en sociale media. Bellingcat identificeerde al eerder waar de BUK-raket die de MH17 neerhaalde vandaan kwam. Nu deelt Higgins andere bronnen en satellietdata.

Olga Rudenko is de Oekraïense hoofdredacteur van het onafhankelijke The Kyiv Independent (voorheen The Kyiv Post). Op de website van haar platform volg je het laatste nieuws vanuit Oekraïens perspectief op de voet.

Met veel dank aan Riffy Bol, Jesse Frederik, Lennart Hofman, Josta van Bockxmeer, Marc Chavannes, Anna Vossers en Michiel de Hoog voor hun bijdragen aan dit stuk.