Hoe haalbaar is het plan om binnen honderd dagen vaccins te maken? Daarover sprak ik drie experts

Vandaag verschijnt mijn interview met Richard Hatchett, de topman van vaccinontwikkelingsfonds CEPI, over CEPI’s plan om binnen honderd dagen vaccins te ontwikkelen. Het doel: de schade door pandemieën te verkleinen, of pandemieën zelfs in de knop te breken. Wat zijn de nadelen, moeilijkheden en kansen bij de aanpak die Hatchett voorstelt? Ik sprak erover met medisch microbioloog Benjamin Mordmüller, vaccinoloog Anke Huckriede en epidemioloog Alma Tostmann.

De korte samenvatting: het is de moeite om vaccins klaar te hebben staan voordat een epidemie zich aandient. Maar het kost ook geld, onttrekt geld aan andere doelen, en succes is onzeker. De nog kortere samenvatting: dit vereist verder debat.

Benjamin Mordmüller, medisch microbioloog Radboud UMC

Mordmüller heeft veel ervaring met onderzoek naar malariavaccins.

‘Het is altijd een frustratie geweest van vaccinontwikkelaars dat de procedures lang duren. Maar er is een goede reden dat dit lang duurt: er zitten risico’s aan vaccins. Je moet zorgvuldig goedkeuren. Toch vind ik het idee van snelle vaccinontwikkeling voor een pandemie goed. En het is ook mogelijk.’

‘CEPI heeft veel goed werk gedaan om vaccins klaar te hebben voordat epidemieën ontstaan. In de jaren voor 2020 is er veel onderzoek gedaan naar SARS-1 en MERS, waardoor we beter wisten hoe coronavirussen zich gedragen. Dat hielp bij de ontwikkeling van de huidige vaccins. Dat werk verder uitbreiden is een way forward.’ Want hoewel het voorwerk hielp, mislukten er behoorlijk wat vaccins in de race naar coronavaccins in 2020, wat de hele exercitie erg duur maakte, zegt Mordmüller.

Niettemin, zegt hij, ‘je kent de werking van vaccins pas echt als de epidemie begint’. Dat is het moeilijkste aspect van CEPI’s honderd-dagen-missie. CEPI wil een grote epidemie voorkomen met een vaccin, maar om te weten of dat lukt, heb je besmettingen nodig. Hoe dit te omzeilen?

Een voorstel,^* van de Oostenrijkse immunoloog Florian Krammer, is om correlates of protection te gebruiken. Dat is – plat gezegd – de hoeveelheid antistoffen die een persoon moet hebben om beschermd te zijn tegen een bepaald virus. Dat getal vinden is vrij lastig, en voor een nieuw virus weet je het zeker niet. Krammer pleit ervoor de correlates of protection voor een verwant virus te gebruiken.

Maar ook dan ben je er nog niet, zegt Mordmüller. ‘Je hebt op basis van correlates of protection veel goede vaccins, in theorie dus. Maar als je die vaccins dan in de werkelijkheid test, dan werken ze niet zo goed. Bovendien kennen we de correlates of protection voor veel virussen niet. Er blijft dus onzekerheid over de werkzaamheid in zo’n scenario.’

In elk scenario blijven er over vaccins-binnen-honderd-dagen meer vraagtekens dan nu. Mordmüller: ‘Je hebt dan ook meer risico’s op bijwerkingen, omdat je het vaccin vooraf op minder mensen hebt kunnen testen. Daar heb je consensus over nodig in de maatschappij. Je moet ook goed kijken naar wat voor vaccin je na honderd dagen hebt. En wat je nodig hebt: werkt het vaccin tegen overlijden, tegen ziekte, of tegen besmetting? En ondertussen kan het virus dan al wereldwijd verspreid zijn.’

Of deze pandemie al voorbij had kunnen zijn met snelle vaccins? Niet onmogelijk, zegt Mordmüller, ‘maar onwaarschijnlijk. Ik heb nu corona, terwijl ik geboosterd ben.’ Met andere woorden: is dit dan de moeite waard? ‘Als je niet zo goed weet hoe een vaccin werkt, dan moet je varen op een inschatting van experts. Maar ja, wat weet een expert? Ook niet veel.’

Het is een ambitieus project, van CEPI, en Mordmüller steunt het dus ook, al vraagt hij zich af hoe de wereld zal reageren. ‘Er is nu wel bereidheid om te investeren, maar voor hoelang? In het verleden was die bereidheid niet van lange duur.’ En, voegt hij toe, willen we dit allemaal ook doen voor een epidemie in Afrika? Gaat zo’n project niet ten koste van niet-pandemische ziektes als malaria en zika?

Soms helpt het ook als je je boodschap in simpele, inspirerende termen brengt

Hoe dan ook, geld is nodig. Hij snapt CEPI’s honderd-dagen-missie daarom ook wel. Het is slimme marketing, zegt Mordmüller, op een manier die verraadt dat hij geen fan is van marketing. Maar hij weet ook dat een dergelijke missie nodig is om geldschieters aan te spreken.

‘Snel opsporen, snel indammen, snel vaccineren… Tja, dat is natuurlijk altijd goed. Net zoals met kanker: ben je er eerder bij, dan is dat beter. De presentatie is positivistisch: we kunnen alles oplossen met technologie. Dat is niet de stijl van een wetenschapper. Maar goed: het is superbelangrijk dat het geld er komt. Soms helpt het ook als je je boodschap in simpele, inspirerende termen brengt. Als je van tevoren voor- en nadelen geeft en genuanceerd bent, dan kom je ook nergens.’

Een risico noemt hij nog wel: dat zo’n missie te veel focus legt op vaccins. Mordmüller: ‘Misschien is het wel van groter belang om non-pharmaceutical interventions te bestuderen; manieren om het virus te vertragen dus. Je wordt dan misschien te gefixeerd op dat doel. Ik denk dat we beter flexibel kunnen blijven. Maar ja, het is wel goed te begrijpen voor politici zoals Boris Johnson. CEPI noemt het een moonshot, maar een moonshot is makkelijk. De maan is eenvoudig te definiëren. Een pandemisch virus is complexer.’

Anke Huckriede, vaccinoloog Rijksuniversiteit Groningen

Huckriede heeft expertise in de ontwikkeling van vaccins tegen luchtweginfecties en in het bijzonder tegen de griep.

‘Al jaren voor de pandemie heeft CEPI calls uit laten gaan naar de ontwikkeling van nieuwe platforms die je al hebt voordat een pathogeen of virus opduikt. Dat is waardevol, want daarop kun je voortborduren. Zo heeft de kennis die is opgedaan bij de ontwikkeling van vaccins voor SARS-1 en MERS enorm geholpen bij de ontwikkeling van de huidige vaccins tegen SARS-CoV-2.’

‘En nu hebben we veel ervaring opgedaan met de nieuwe vaccins en vaccinplatforms. MRNA-vaccins lijken enorm effectief te zijn, en ze zijn snel aan te passen. Ook adenovirus-gebaseerde vaccins kennen we nu beter, en we moeten verder inzetten op vaccins gebaseerd op eiwit.’

De ontwikkeling van vaccins is duur, zegt Huckriede, maar dat is vermoedelijk niet het grootste probleem. ‘Het produceren van veel vaccins op korte termijn, volgens de plannen van CEPI en Krammer, dat is een flinke bottleneck. Het betekent dat productiefaciliteiten draaiende gehouden moeten worden als er geen epidemieën heersen.’

‘Met griep was dat na de H5N1-variant eind jaren negentig de grote discussie: hoe zorg je voor voldoende productiecapaciteit voordat de pandemie uitbreekt? De farmaceutische industrie zei steeds: je moet proberen het gebruik van vaccins in niet-pandemische tijden hoog te houden. En dat wil je ook wel, uit oogpunt van bescherming tegen de griep, maar dus ook als je snel veel vaccins wilt kunnen produceren.’

Als je snel wilt vaccineren heb je met de eerste batches van dat nieuwe vaccin minder kennis over de werkzaamheid

‘Zo’n hoge productie kan niet vanuit stilstand. Als je pas begint als de pandemie zich aandient, dan mis je het benodigde personeel en de middelen. Bovendien ontwikkelt de technologie zich verder. Dat moet je ook onderhouden, de faciliteiten moeten aanwezig zijn, en het personeel moet getraind zijn. (...) Dat kost geld, maar je zou zeggen dat bedrijven als Pfizer iets zouden kunnen bijdragen, uit de winsten die ze de afgelopen tijd hebben gemaakt. Die winst is mede door overheidsinvesteringen mogelijk gemaakt.’

‘Als je snel wilt vaccineren heb je met de eerste batches van dat nieuwe vaccin minder kennis over de exacte werkzaamheid tegen het virus. Maar zolang je weet dat het vaccin antilichamen opwekt, heb je wel wat te bieden aan de mensen die je het geeft.’

‘Het is ook een kwestie van risico’s afwegen tegen elkaar. Die van het virus en die van het vaccin.’ Of beter gezegd: de minieme risico’s van het vaccin versus de aanzienlijk grotere risico’s van de virusinfectie. ‘Als je technologie hebt die bewezen veilig is, zoals mRNA-vaccins en de adenovirus-vaccins, dan hoef je voor nieuwe virussen alleen het eiwit te vervangen.’

‘Je moet wel waarborgen dat het ingevoegde eiwit geen verwantschap heeft met een eiwit van ons lichaam, anders kun je een een auto-immuunziekte opwekken. Maar dat is niet moeilijk. En je moet oppassen dat de afbraak van het eiwit geen afbraakproducten doet ontstaan die schadelijk zijn. Dat komt gelukkig weinig voor.’

Alma Tostmann, epidemioloog Radboud UMC

Tostmann heeft veel ervaring met infectiepreventie.

‘Je kunt niet voorkomen dat een nieuw pathogeen ontstaat; tenzij de wereld collectief dramatisch zijn leefstijl verandert. Met zo snel mogelijk via surveillance een virus detecteren en met containment heb je heel kort de tijd om verdere verspreiding tegen te gaan. Zoiets “lekt” toch vrij snel, dus het zal lastig zijn om een virus daadwerkelijk regionaal te houden.’

‘Met covid zagen we dat dit heel snel kan gaan, maar het hangt af van de kenmerken van het virus; hoe besmettelijk het is. Of je een pandemie te allen tijde kan voorkomen, dat vraag ik me dus af. Hoe sneller er vaccins zijn, hoe sneller je controle hebt, dat wel. Het hangt ook af van het virus. Ebola en het lassavirus, bijvoorbeeld, die verspreiden zich anders, zijn minder besmettelijk. Ebola is grotendeels lokaal gebleven. Ebola verspreidt zich via lichaamssappen, dus je krijgt geen besmetting van hele klassen, zoals je met griep en covid wel soms had.’

‘CEPI’s honderd-dagen-plan is erg goed opgeschreven. We weten dat het snel kan, en het kan zelfs nog sneller. We kunnen voorwerk doen voor pathogenen met pandemisch potentieel. Technisch gezien heeft CEPI gelijk en het is goed ernaar te streven. Waarom zou je dat niet doen? Wat ik vrees is dat we allemaal gingen rennen vanwege het coronavirus omdat het het Westen heeft bereikt. En ik vraag me af of we zoiets ook gaan doen als het een virus betreft dat bijvoorbeeld vrijwel zeker in India blijft. Zie ook bij de ebolaepidemie – het Westen werd pas wakker toen er import in de Verenigde Staten was. Nu, met covid, is er zo veel tijd en geld gegaan naar de vaccinontwikkeling en -goedkeuring, omdat de dreiging over de hele wereld bestond. Ik ben benieuwd of we dat als mensheid weer durven, als een uitbraak zich elders voordoet.’

En zo zijn er nog meer vragen te beantwoorden rondom de ambities van CEPI. Tostmann: ‘Bijvoorbeeld: wanneer besluit je tot lockdowns en wanneer besluit je een vaccin te maken? En, los van het feit dat de wereld dus continu extreem goede surveillance moet onderhouden, hoe overtuig je mensen ervan een vaccin te nemen tegen een ziekte die ze nauwelijks om zich heen zien? Het plan is even ambitieus als lastig te realiseren.’

Meer lezen?