Rusland valt Oekraïne binnen met tanks, raketten en homohaat

Waarom Rusland Oekraïne is binnengevallen?

Als we patriarch Kirill mogen geloven, is het om Oekraïne te bevrijden van Gay Pride-parades.

Jawel, je leest het goed. Gay Pride-parades.

Kirill is de belangrijkste religieuze leider van de Russisch-orthodoxe kerk en een vertrouweling van Vladimir Poetin.^* In zijn preek van zondag 6 maart zei hij dat westerse regeringen Pride als ‘loyaliteitsproef’ aan andere landen opdringen.^* De zelfverklaarde onafhankelijke republieken in de Oost-Oekraïense Donbas zouden deze zondige lhbti-emancipatie echter structureel afwijzen. En dus moest Rusland hen wel te hulp schieten.

Nu zul je denken: wat een geklets! Dat Rusland deze oorlog enkel en alleen zou zijn begonnen om zijn eigen homofobie wat meer Lebensraum te geven, klinkt gestoord.

Maar dat ligt toch wat genuanceerder. De anti-lhbti-agenda is namelijk al jarenlang een pijler van Ruslands binnenlandse én buitenlandse politiek. Al sinds Poetin in 2012 voor de tweede keer president werd, werpt hij zich op als verdediger van de Russische ‘traditionele waarden’. En volgens hem gelden lhbti-rechten als een heuse bedreiging daarvan, en zelfs voor het voortbestaan van de Russische natie.

Oekraïne, ondertussen, maakte de laatste jaren juist een draai richting betere rechten voor homoseksuele mannen, lesbische vrouwen, biseksuele en transgender personen. Voor Poetin betekende dit: een draai van Rusland af.

De rest, zoals ze zeggen, is geschiedenis.

Na de Maidanrevolutie zette Oekraïne stappen

Eerst even: hoe zit het precies met de rechten en sociale acceptatie van lhbti+’ers in Oekraïne?

Niet best, blijkt uit onderzoek van het Pew Research Center:^* in 2019 vond slechts 14 procent van de Oekraïense bevolking dat de samenleving homoseksualiteit moet accepteren – precies hetzelfde percentage als in Rusland, overigens.

Toch zette de Oekraïense regering na de Maidanrevolutie in 2014 veelbelovende stappen. Er werd bijvoorbeeld antidiscriminatiewetgeving ingevoerd, waardoor je niet meer ontslagen kan worden vanwege je seksuele geaardheid of genderidentiteit; komend najaar zou er gestemd worden over een hatecrime-wet; en bovendien werd er gewerkt aan een wetsvoorstel om geregistreerd partnerschap voor koppels van hetzelfde geslacht in te voeren.

Maar de Oekraïense overheid viel de queer gemeenschap de afgelopen jaren ook op andere manieren bij. Bijvoorbeeld tijdens Pride. Waren er in Kyiv en Charkiv in 2016 nog veel gewelddadige incidenten, een jaar later maakten politieagenten een soort menselijke ketting, om te voorkomen dat extreemrechtse betogers de mars konden verstoren.

In Rusland werd in de grondwet verankerd dat er nooit zoiets als het homohuwelijk zou komen

Hoe anders is het in Rusland. Daar is wettelijk niets geregeld voor de lhbti-gemeenschap: ze kan niet rekenen op bescherming tegen homofoob geweld, laat staan dat er iets is als antidiscriminatiewetgeving. Bovendien werd in de grondwet verankerd dat er nooit zoiets als het homohuwelijk zou komen.^*

En dan is er nog de beruchte wet uit 2013, die het verbiedt om ‘propaganda’ te verspreiden voor ‘niet-traditionele’ relaties. Loop je hand in hand op straat als gay koppel, dan riskeer je te worden opgepakt. En dat is de genadeslag voor de lhbti-emancipatie. Ga maar na: als je niet zichtbaar mag zijn, kun je ook niet de straat op om te protesteren tegen het geweld dat je wordt aangedaan.

Hoewel de maatschappelijke acceptatie van lhbti+’ers in Rusland en Oekraïne dus nog ongeveer gelijk opgaat, ligt Oekraïne op het gebied van lhbti-wetgeving mijlenver voor. Dat heeft alles te maken met de wens van Oekraïne om tot de Europese Unie toe te treden; door lhbti-rechten te aanvaarden wil Oekraïne laten zien dat het echt bij de Europese club hoort.^*

En laat Rusland daar nou juist grote problemen mee hebben.

Poetin idealiseert 'traditionele waarden'

Voor de gemiddelde Rus zijn toespelingen vanuit de overheid op ‘traditionele waarden’ inmiddels herkenbare kost; ze figureren geregeld in staatspropaganda, en president Poetin noemt ze regelmatig in zijn speeches.^* Oók in de toespraak die hij hield op 24 februari – de dag waarop de gewelddadige invasie van Rusland in Oekraïne begon:

‘Eigenlijk’, zei Poetin toen, ‘zijn de pogingen [van het Westen] om ons voor hun eigen karretje te spannen nooit opgehouden: ze proberen onze traditionele waarden te vernietigen en ons hun valse waarden op te dringen die ons [...] van binnenuit uithollen; het zijn de opvattingen die ze agressief hebben opgelegd aan hun eigen landen, opvattingen die rechtstreeks leiden tot degradatie en degeneratie, omdat ze in strijd zijn met de menselijke natuur.’

Voor Poetin en zijn regering hebben ‘traditionele waarden’ en anti-lhbti-retoriek alles met elkaar te maken. Het uithollen van die ‘traditionele waarden’ is volgens het Kremlin namelijk de voornaamste oorzaak van de dalende geboortecijfers waar Rusland al jaren mee kampt.^*

Het argument gaat ongeveer zo: omdat het traditionele gezin onder druk staat, worden er in Rusland minder kinderen geboren. Deze ‘demografische winter’ heeft op termijn desastreuze gevolgen voor de Russische economie, de bestaanszekerheid van de natie en – erger nog – Poetins imperiale ambities. Om de bevolkingskrimp te bestrijden is het dus van levensbelang dat het traditionele gezin wordt ondersteund en beschermd. En wat het traditionele gezin het meeste zou bedreigen? Precies: feminisme, atheïsme, en vooral: lhbti+’ers.

Poetin verdenkt het Westen ervan lhbti-rechten te gebruiken om Rusland te verzwakken en te destabiliseren. Zoals Emil Edenborg (hoogleraar genderstudies aan de Universiteit van Stockholm) schrijft: dat de NAVO plannen zou hebben om uit te breiden naar gebieden die Rusland als onderdeel van zijn ‘invloedssfeer’ ziet, en westerse leiders zich tegelijkertijd ook positief over homorechten uitspreken, zijn volgens de logica van het Kremlin twee kanten van dezelfde medaille.^*

Rusland steunt een transnationaal netwerk dat tegen lhbti-rechten ageert

Vandaar ook dat het verzet tegen de lhbti-gemeenschap voor Poetin en zijn regering niet stopt bij de Russische grens: ook in Ruslands buitenlandpolitiek speelt de anti-lhbti-agenda al jaren een belangrijke rol. Zo blijkt uit onderzoek dat Rusland onder meer een transnationaal netwerk van anti-lhbti-organisaties ondersteunt.^*

Een van de belangrijkste spelers in dat netwerk is de World Congress of Families (WCF). Deze van origine Amerikaanse organisatie werd in 1995 opgericht om de christelijk-conservatieve ideeën over het gezin en de bijbehorende anti-lhbti- en anti-abortusstandpunten wereldwijd aan de man te brengen.

Gaandeweg kwam de organisatie steeds meer onder Russische invloed. Zo zijn haar twee belangrijkste sponsoren Konstantin Malofejev en Vladimir Jakoenin, twee Russische oligarchen die nauwe banden met het Kremlin onderhouden. En ook Aleksej Komov, sinds 2011 de leider van de Russische tak van de WCF, heeft vrienden binnen zowel de Russisch-orthodoxe kerk als de Russische politiek.^*

Een van de belangrijkste bezigheden van de WCF is het organiseren van bijeenkomsten waar religieuze leiders en politieke kopstukken van over de hele wereld samenkomen. Bij het laatste congres, in 2019, stonden onder meer voormalig vicepremier van Italië Matteo Salvini en de Hongaarse minister van Familiezaken Katalin Novák op het podium. En in 2017, tijdens een conferentie in Parijs, was John Laughland een van de sprekers – politiek filosoof en partij-ideoloog van Forum voor Democratie.

Dat is ook waar de WCF interessant voor Rusland wordt. De bestaande internationale anti-lhbti-beweging blijkt namelijk uitermate geschikt om een financieel en ideologisch netwerk van Russische en Europese beleidsmakers te bouwen. ‘Soft power’, wordt Ruslands strategie ook wel genoemd; door middel van subtiele beïnvloeding probeert het Kremlin ervoor te zorgen dat politieke leiders uit andere landen dezelfde politieke uitkomsten gaan beogen als Rusland zelf.

En wat er bovenaan het Russische verlanglijstje van politieke uitkomsten staat? Het verzwakken van de NAVO en de Europese Unie.^*

De deelnemers willen 'demografische zelfmoord' tegengaan

Via organisaties als de WCF lukte het Rusland de afgelopen jaren een samenwerking te smeden tussen diverse rechts-conservatieve Europese politici – politici die naast homofoob meestal ook zéér EU-sceptisch zijn. En deze partijen komen inmiddels geregeld samen om te bespreken hoe ze gezamenlijk de macht van de EU kunnen inperken.

Eind januari van dit jaar vond nog zo’n bijeenkomst plaats in Madrid. Op uitnodiging van Santiago Abascal, partijleider van de ultranationalistische Spaanse partij Vox, kwamen onder meer de rechts-conservatieve Franse presidentskandidaat Marine Le Pen, de Hongaarse premier Viktor Orbán en de Poolse premier Mateusz Morawiecki bijeen. Meerdere van de partijen die aanwezig waren onderhouden warme banden met de WCF.^*

Ook Nederland was vertegenwoordigd, door Rob Roos, Europarlementariër voor JA21 (voorheen voor FVD).^*

Het voornaamste agendapunt van de bijeenkomst: hoe werken we samen om de macht van de EU zoveel mogelijk te beperken?

Aan het eind van het congres tekenden tien partijen een gezamenlijke verklaring, waarin de EU onder andere een ‘ideologisch vooringenomen, federalistische superstaat’ genoemd wordt, die ‘de nationale identiteit en soevereiniteit’ van lidstaten negeert. De partijen verklaren hun krachten te zullen bundelen om lidstaten te beschermen tegen ‘de opgelegde ideologieën en de antidemocratische drift’ die van de Europese Unie uitgaan.

Wat begint bij het verdedigen van ‘traditionele waarden’ of het ‘natuurlijke gezin’, eindigt bij het van binnenuit destabiliseren van de Europese samenwerking 

Opvallend is hoezeer de kritiek op de EU vermengd is met anti-lhbti-gedachtegoed. Zo spreken de ondertekenaars zich in de verklaring uit tegen de sancties die de EU oplegde aan Polen en Hongarije – sancties die onder andere te maken hebben met de lhbti-onvriendelijke wetgeving in deze lidstaten. En ook schrijven ze dat ze ‘beleid voor gezinnen’ willen steunen omdat de ideologie van de EU zal leiden tot, jawel, ‘demografische zelfmoord’.

Je hoort het Kremlin nog net niet applaudisseren.

De grap is dat meerdere deelnemers zich tijdens de conferentie wel kritisch uitlieten over Rusland en Poetin, die op dat moment al een troepenmacht aan het verzamelen waren aan de Oekraïense grens. Maar wat is de waarde van veroordelingen als ondertussen een verdacht Russisch klinkend verhaal over ‘demografisch verval’ leidt tot een commitment van Europese partners om de EU beduidend minder slagvaardig te maken? En zo Rusland alleen maar in de hand te spelen?

Ziehier de soft power-strategie van Poetin: wat begint bij het verdedigen van ‘traditionele waarden’ of het ‘natuurlijke gezin’, eindigt bij het van binnenuit destabiliseren van de Europese samenwerking.

WCF vindt dat de EU Oekraïne een 'homoseksuele agenda' oplegt

Tijdens het door WCF georganiseerde ‘Congres voor Grote Families’ in Moskou in 2014 sprak miljardair en hoofdsponsor Konstantin Malofejev tijdens een panel getiteld  ‘Gezinsbeleid in Oekraïne: conclusies en waarschuwingen voor Rusland’.^* Hij noemde Oekraïne toen een ‘broederland’ van Rusland, en stelde dat Oekraïne van het associatieverdrag met de EU had afgezien toen het hoorde dat het de ‘verspreiding van homoseksualiteit en Gay Pride-parades toe moest staan’.

Het was niet de eerste, en ook niet de laatste keer dat de WCF zich mengde in Oekraïense buitenlandpolitiek.^* In 2013 – enkele maanden voor de Russische annexatie van de Krim – stuurde WCF een delegatie naar Oekraïne, die later rapporteerde dat Oekraïense leiders zich zorgen maakten over ‘de druk die op hun land werd uitgeoefend om toe te treden tot de homoseksuele agenda (inclusief het ‘homohuwelijk’), als voorwaarde voor lidmaatschap van de Europese Unie’. En tijdens een WCF-conferentie in Parijs in 2017 had een van de panels op het programma de titel ‘The Aggressive Anti-Family Policy of the European Union as a Factor in Destruction of Ukrainian Statehood’.

Het moge duidelijk zijn: ook in Oekraïne probeerde Rusland via slinkse omwegen een anti-lhbti-agenda te gebruiken om eventuele samenwerking met de Europese Unie te dwarsbomen. Maar zeker de laatste jaren – waarin de Oekraïense regering meer en meer richting de EU bewoog, op deze en andere thema’s – leek de Russische politieke strategie nauwelijks nog effectief.

Misschien had patriarch Kirill dus toch gelijk: de strijd om lhbti-rechten staat midden in deze oorlog.

Voor dit verhaal voerde ik uitgebreide achtergrondgesprekken met politicoloog Rémy Bonny, en Andriy Maymulakhin van de Oekraïense lhbti-organisatie Nash Mir.

Lees ook: