Europa wordt gesmeed in crises – laat Nederland de smidshamer oppakken

Het was een historische maand voor Nederland. Of nauwkeuriger: het was de maand van een historisch keerpunt. Dat heeft alles te maken met een toespraak die minister Sigrid Kaag op 8 maart gaf in Maastricht, dertig jaar nadat regeringsleiders daar de basis hadden gelegd voor een nieuwe munteenheid. 

Kaag deed iets bijzonders: plots sprak een Nederlandse minister van Financiën zich uit voor het versoepelen van de begrotingsregels in de eurozone. ‘Zo kunnen we niet doorgaan’, zei ze over het richtsnoer dat de staatsschuld van eurolanden niet hoger mag zijn dan 60 procent van hun bbp. Een wereld van verschil met haar voorganger Wopke Hoekstra, die door Politico nog werd omschreven^* als ‘Europe’s bond villain’ toen hij onverzettelijk bleef hameren op diezelfde regels. Of met oud-minister Jeroen Dijsselbloem, die zich tijdens de Europese schuldencrisis opwierp als de beschermheer van het strenge huishoudboekje, en suggereerde dat Zuid-Europese bondgenoten hun geld verkwisten aan ‘drank en vrouwen’.^*  

Maar nog opvallender: Kaag beperkte zich niet tot financiën. Zij schetste een nieuwe rol voor het land dat de afgelopen drie decennia vooral dwarslag in Brussel – een voortrekkersrol, welteverstaan. Dit moment, zei ze, is een ‘historisch kruispunt, een keerpunt’, dat vraagt om een ‘ander soort Unie’ dan die van het ‘voortmodderen en compromissen sluiten’. Hoogleraar moderne Europese geschiedenis Mathieu Segers, die zich al decennia verdiept in het spanningsveld tussen Den Haag en Brussel, noemde Kaags toespraak ‘historisch’.

Zo brak, een week na de Zeitenwende van Duitsland, ook Nederland met het verleden.

Handel prima, maar verdere politieke integratie: liever niet

Jarenlang was de Nederlandse relatie met de Europese Unie (EU) vooral transactioneel. Niet een diepgeworteld geloof in het Europese project, maar opportunisme was de voornaamste drijfveer. Handel prima, maar verdere politieke integratie was eerder een dreiging dan een wens. Geen wonder dat Nederland (naast Frankrijk) in 2005 de grote dwarsligger was tegen de EU-grondwet. Ook van politieke samenwerking met buitenstaanders worden Nederlanders niet warm – denk aan het referendum over het associatieverdrag met Oekraïne in 2016, waarbij 61 procent tegen stemde.  

Maar echt stijfkoppig worden we als je aan onze portemonnee zit. Daarom scoorde premier Mark Rutte tijdens de campagne voor de Tweede Kamerverkiezingen van 2012 met de valse belofte ‘geen cent meer naar de Grieken’ te sturen. Dit trucje herhaalde hij in 2020, door tijdens de onderhandelingen voor het Europees herstelfonds met Wopke Hoekstra te wedijveren welke minister – in aanloop naar de verkiezingen het jaar erop – de meeste binnenlandse populariteit kon winnen met lompheid in het buitenland.

De een nam een biografie van Chopin mee naar de gesprekken omdat hij niet zag wat er nog te onderhandelen viel,^* de ander kreeg een uitbrander van Zuid-Europese regeringsleiders voor zijn ‘afstotelijke’ en ‘gevoelloze’ commentaar op hun begrotingsdiscipline.

Lange tijd kon Nederland met zulke streken wegkomen, omdat er altijd een land nog erger was: Groot-Brittannië. Zij hadden het quid pro quo in Brussel uitgevonden. ‘I want my money back’, riep Thatcher in 1980, toen ze vond dat het Verenigd Koninkrijk te veel aan de EU betaalde. ‘Game, set and match’, zei John Major toen zijn land buiten de euro wist te blijven, alsof hij had deelgenomen aan een wedstrijd in plaats van een samenwerking. ‘Special status’, jubelde David Cameron nadat hij in 2016 de rol van Groot-Brittannië in de EU had heronderhandeld. Maar meebuigen met de opportunistische onderbuik leverde Cameron en zijn land vervolgens een nog veel specialere status op: die van buitenstaander.

De oorlog in Oekraïne dwingt de EU tot daadkracht

Daar zit een les in voor Nederland. Poetins aanval op Oekraïne en dreiging naar de Baltische staten en Polen dwingen de EU tot daadkracht – sterkere verbintenis en snellere eenwording liggen voor de hand. De Franse president Emmanuel Macron heeft zich opgeworpen als aanjager en riep vorige week op tot ‘een nieuwe stap vooruit’ in Europese defensiesamenwerking. De Italiaanse premier Mario Draghi steunt inmiddels EU-lidmaatschap voor Oekraïne;^* de Duitsers spraken in hun regeerakkoord eind vorig jaar al van ‘verdere ontwikkeling tot een federale Europese staat’.

Tegelijkertijd worden eurosceptische schoothondjes van Poetin gecastreerd in de peilingen – de kansen van de Franse polemist Éric Zemmour zijn inmiddels verkeken. In Italië probeert de populist Matteo Salvini, die ooit poseerde in een Poetin-shirt, nu snel afstand te nemen van de tiran, terwijl in België het kopstuk van Vlaams Belang op zondag schoorvoetend toegaf dat hij zich had ‘vergist’ in Poetin. Thierry Baudet blijft Poetin ijverig verdedigen, maar zakt daarmee weg in de peilingen.^*

De EU zit in een stroomversnelling: laat Nederland niet de nieuwe Britten worden

De Europese Unie zit in een stroomversnelling, en Nederland zal geïsoleerd raken als het de lijn van de afgelopen decennia doorzet, als de koopman het blijft winnen van de dominee. Wij worden dan de nieuwe Britten, maar met minder macht. In het ergste geval volgen we hen naar de uitgang. Nederland buiten de EU is niet alleen minder rijk, veilig en machtig, maar zelfs minder onafhankelijk. Zuivere autonomie is in een geglobaliseerde wereld een volslagen illusie. Een klein exportland is als buitenstaander juist minder soeverein – wie niet meepraat aan de grotemensentafel, wordt er juist afhankelijker van.

Het moment is daar dat nationale politici het gat moeten overbruggen tussen wat binnenlands populair en buitenlands verstandig is. 

In die zin waren de speech van Kaag en de draai van Nederland essentieel – nee – historisch. En toch is de kans groot dat dit het eerste stuk is dat jij leest over die toespraak. Nederland mag dan een van de grondleggers van de EU zijn, het richt de blik meestal naar binnen. Terwijl de Brusselse pers was afgereisd naar Maastricht, ging het in onze kranten vooral over het feit dat minister Kaag door haar toespraak een vragenuur in de Tweede Kamer had gemist. Zij was een ‘spijbelende’ minister.

Nu de Russische raketten op een steenworp van de grens van de Unie vallen, moet Nederland zijn kiezers leiden

Navelstarende media zouden er goed aan doen om Kaags speech eens te lezen. Van onze nieuwe wetten heeft de helft zijn wortels in Brussel.^* Toch plaatsen grote kranten daar slechts een of twee journalisten, terwijl ze zes tot twaalf mensen naar Den Haag sturen.^* Ook De Correspondent dacht dat een Amerikaans avontuur een logischer stap was dan een Europees project. 

Zelden is Europese integratie een groot thema in verkiezingscampagnes, sporadisch komt het aan bod in talkshows. Politici kozen er jarenlang voor om kiezers te volgen in plaats van te leiden op het Europese dossier. Nu de Russische raketten op een steenworp van de grens van de Unie vallen, kan Nederland zich die luxe niet meer permitteren. 

Jean Monnet, een van de grondleggers van de EU, schreef in zijn memoires dat Europa wordt ‘gesmeed’ in crises. Gelukkig is het niet te laat voor Nederland om de smidshamer op te pakken. Zoals Kaag zei: ‘Laat ik duidelijk zijn: de toekomst van Nederland is Europees’.

Lees meer