Toen Rusland in 2014 de Krim annexeerde, kwam het Westen meteen met economische sancties   

Toen in 2021 een grootschalige Russische troepenopbouw aan de Oekraïense grens begon, bereidden westerse leiders verdere sancties voor. 

Toen Rusland op 24 februari dit jaar Oekraïne binnenviel, werd deze nieuwe bundel sancties onmiddellijk ingevoerd. 

Maar daar hield het niet op. Binnen een week van de invasie traden – op verzoek van de Oekraïense president Volodymyr Zelensky – hardere sancties in werking, zoals het afsnijden van Ruslands toegang tot de grootste kapitaalmarkten en een Europees luchtruimverbod voor Russisch vliegverkeer. En in de afgelopen maanden was het westerse antwoord op Russische bombardementen op burgers of de ontdekking van oorlogsmisdaden telkens: nóg meer en nóg zwaardere sancties.

Ze zijn het voornaamste wapen van het Westen in deze oorlog.

Dat is te begrijpen: de alternatieven zijn onaantrekkelijk of vrijwel onmogelijk. Aan tafel met Rusland is, gezien de gruweldaden en nu ondenkbaar. Met direct militair ingrijpen riskeren NAVO-landen een kernoorlog. En tussen diplomatie en directe oorlogsvoering blijft er weinig anders over dan het economische strafbankje.

Waarom de sancties zijn ingesteld is overduidelijk: Ruslands grove schending van de vrede en internationale rechtsorde. Maar waartoe zijn de sancties er in deze fase van de oorlog? Daarop heeft niemand een eenduidig antwoord.

De verschillende doelen van sancties

Een blik in het verleden leert dat sancties doorgaans Laten we die tegen het licht houden. Wat betekenen ze in de context van deze oorlog?

Sancties als diplomatiek drukmiddel

In hun eerste sanctiepakket van 24 februari koppelden Europese leiders hun economische maatregelen aan een duidelijke reeks eisen: Rusland moet zijn invasie onmiddellijk beëindigen, troepen en materieel van Oekraïens grondgebied terugtrekken, en Kievs territoriale integriteit respecteren. Een klassieke toepassing van sancties als drukmiddel, gekoppeld aan duidelijke vereisten voor opheffing. Doe wat wij eisen, en de pijn verdwijnt. 

Deze aanpak valt ook het beste te combineren met diplomatieke onderhandelingen over de toekomst van Oekraïne. Opheffen van sancties zou als een beloning kunnen werken om Rusland aan te sporen een onafhankelijk Oekraïne met

Een voorbeeld waarin een dergelijke tactiek extreem effectief was: Iran. Tussen 2008 en 2015 zette de regering-Obama in de Verenigde Staten een groot scala aan economische en financiële maatregelen in om Iran te dwingen zijn nucleaire wapenprogramma op te geven. Dit leidde tot een onderhandelingsproces waarin Washington en Teheran, een sloten waarin Iran zijn kernwapenprogramma aan banden legde, in ruil voor het opheffen van de sancties. Het is het meest succesvolle gebruik van sancties

Op dit moment is het maar de vraag of er in het Westen en Rusland genoeg voor zulk soort onderhandelingen. Het lijkt op dit punt onwaarschijnlijk.  

Sancties als uitputtingsmiddel

In tegenstelling tot eerdere sancties staan in de van de huidige sancties geen concrete eisen meer: er wordt alleen nog gesproken over ‘verder bijdragen aan het opvoeren van economische druk op het Kremlin’ en over het ‘lamleggen van het [Russisch] vermogen om de invasie van Oekraïne te financieren’. Uitputting dus. Deze pijnmaximaliseringsstrategie gaat uit van twee mogelijkheden: of de Russische oorlogseconomie stort in, of het voortzetten van de oorlog wordt zo duur dat Poetin zijn militaire agressie zal afblazen.

Kunnen sancties een conventionele oorlog snel beëindigen? Dat hangt ervan af. Rusland is rijk aan delfstoffen, zelfvoorzienend in energie en voedsel, en heeft een aanzienlijke militaire industrie, ter grootte van Zelfs al zou Rusland ál zijn handelsbanden met de wereld volledig verliezen, dan zou het Russisch leger nog enige tijd van materieel en voorraden voorzien kunnen worden. 

Niet dat sancties geen effect hebben op de Russische olie- en wapenindustrie: beide sectoren zijn aangewezen op westerse kennis en technologie, dus door het embargo zal Rusland geleidelijk minder energie kunnen produceren. Ook wapenfabrikanten – zoals raketontwerpers en tankproducenten – worden door de sancties geraakt, omdat ze Taiwanese en Zuid-Koreaanse en Duitse en Italiaanse precisie-apparatuur gebruiken bij hun productie. Rusland is zelfs de op drie na grootste importeur van gereedschapswerktuigen

De meest waarschijnlijke uitkomst van de sancties is dus dat het Russische leger op middellange termijn op oudere wapens van Sovjet-makelij terugvalt. Het goede nieuws is dat er dan minder kruisraketten op Oekraïne neerkomen, maar de Russen kunnen nog steeds een grote hoeveelheid conventionele artillerie en ander geschut inzetten. Want gezien de hoeveelheden olie, staal, steenkool, nikkel, koper, aluminium en andere delfstoffen die Rusland produceert, zullen er nog aanzienlijke tijd munitie, wapens, en brandstof beschikbaar zijn. De gevaren voor de Oekraïense bevolking zullen er niet minder op worden.

Sancties als middel om een oorlog te beëindigen

In de afgelopen eeuw zijn er slechts vier gevallen waarin economische sancties een beginnende oorlog in de kiem hebben gesmoord, of een eind hebben gemaakt aan een aanhoudende oorlog. Tijdens de jaren twintig lukte het de Volkerenbond – de internationale organisatie die voor het eerst economische sancties inzette om de vrede te bewaren – twee keer om sancties als succesvol

In latere jaren hebben de Verenigde Staten door middel van economische druk tweemaal een oorlog beëindigd – ironisch genoeg door sancties in te zetten tegen de eigen bondgenoten: Nederland en Groot-Brittannië. In december 1948 dreigde Washington de belangrijke op te schorten als Nederland niet gauw meer politieke zelfbeschikking aan de Indonesische onafhankelijkheidsbeweging gaf. Een jaar later lag er in Den Haag een akkoord dat de Indonesische onafhankelijkheid erkende.

En in 1956 wist de VS Groot-Brittanië in te perken, toen die poogde om het recent door Egypte

Er zijn daarentegen ook voldoende gevallen bekend waarin sancties faalden, of zelfs het tegenovergestelde effect hadden. Een voorbeeld: in de zomer van 1941 stelden de Verenigde Staten, Groot-Brittannië en Nederlands-Indië een olie-embargo in tegen Japan, met als doel de Japanse militaire uitbreiding in China en Zuidoost-Azië in te dammen. Japan was arm in delfstoffen en volledig aangewezen op overzeese aanvoer van energie, dus oliesancties raakten de

Als sancties als een hard economisch oorlogsmiddel worden gebruikt, zijn ze geen risicovrije beleidskeuze

Zonder energie leek Japan op een volledige maatschappelijke ineenstorting af te koersen. Maar in plaats van de oorlog af te breken, koos het Japanse leiderschap ervoor om de door sancties afgesneden middelen met geweld te veroveren. Drie maanden later begon de Japanse invasie van Zuidoost-Azië en de aanval Economische sancties werkten in dit geval op catastrofale en contraproductieve wijze.

Wat betekent dit voor Rusland? Sancties zullen de Russische slagkracht op den duur ongetwijfeld verzwakken. Maar Rusland heeft genoeg grondstoffen om het nog maandenlang – zo niet jarenlang – uit te zingen. En er is bij aanhoudende en steeds intensievere sancties altijd een risico: een kat in het nauw maakt rare sprongen.

Sancties met regime change als ultiem doel

Dan nog een theorie: dat economische sancties de levensstandaard van de Russische bevolking zo hard raken dat ze in opstand komen tegen Poetin, of dat de sancties tegen de ultravermogende groep rondom de president tot een breuk onder de elite leidt, waarbij die zich tegen Poetin keert. Op die manier zou economische druk voor een ‘paleiscoup’ – en dus een einde aan de oorlog – kunnen zorgen.

De recente geschiedenis van sancties biedt op dit vlak weinig hoop. In de afgelopen jaren is een hele reeks aan Latijns-Amerikaanse, Midden-Oosterse en Aziatische landen aan Amerikaanse sancties blootgesteld. Maar vrijwel nergens – niet in Iran, noch in Myanmar, Noord-Korea, Syrië, Soedan, Venezuela of Wit-Rusland – kwam er een volksopstand of elitecoup die het autoritair regime


Ook in Rusland zijn nog weinig tekenen van groeiende onrust. Integendeel: na de aanvankelijke protesten in februari en maart lijkt het Kremlin langzaam de propagandaoorlog onder de Het is waarschijnlijk dat veel Russen ook het Westen verantwoordelijk houden voor hun economische misère – wat een prowesterse oppositiebeweging niet bepaald in de kaart speelt. Bovendien zijn veel jongere, hogeropgeleide en vrijzinnige Russen inmiddels door staatsrepressie ondergedoken of

Zouden de oligarchen zich dan tot vredespartij in Rusland kunnen ontpoppen? De rijke eigenaren van grote banken, olie- en gasbedrijven, mijnbouwfirma’s en andere conglomeraten worden hard geraakt door de westerse sancties en confiscaties. Het effect hiervan is echter dat ze nergens in het Westen meer welkom zijn, en worden teruggeworpen op hun overgebleven Russisch vermogen. Dit geeft hen zeker een groter belang in de toekomst van Rusland, maar zorgt ook dat zij en Poetin – als sanctiedoelwitten – dieper met elkaar verbonden zijn dan voorheen. Het zou kunnen dat de oligarchen door de sancties politiek tegen elkaar worden opgezet en ruzie krijgen, maar het is net zo goed mogelijk dat hun gedeelde ervaring van economische druk  

Het Westen heeft een lange adem nodig

Of sancties succesvol zijn, hangt dus af van een complexe combinatie factoren: de politieke en economische omstandigheden, de sterktes en zwakten van het doelwit, en de helderheid en De historische voorbeelden laten zien dat sancties vaak slechts mondjesmaat werken – ook als de doelen wél duidelijk zijn.

En intussen woedt de oorlog in Oekraïne voort – en dreigt de economische oorlog tegen Rusland een langetermijnstrijd te worden. Dat betekent dat westerse landen hun aanpak moeten willen ze een betere kans maken dit conflict te beëindigen. 

Maar belangrijker nog: als het Westen de sancties wil volhouden, dan moet het proberen de hoge kosten van een lange economische oorlog tegen Moskou te compenseren. De wereldeconomie krijgt een grote knauw door hogere grondstoffenprijzen, verergerde problemen in aanvoerketens, en onzekerheid over de toekomst van globalisering.

De westerse sancties tegen Rusland hebben nu al gezorgd voor een wereldwijde economische schok die Afrika, het Midden-Oosten en Azië hard zal raken. Veel landen halen hun voedsel Zelfs Europa heeft als exportgericht economisch blok niet alles in huis om permanente sancties tegen een nauwe handelspartner te handhaven. Zonder vergaande economische interventies zullen sancties gauw ondraaglijk worden. Zijn we bereid die pijn te dragen als de duur van de sancties en de doelen onduidelijk blijven?

Meer lezen?

Dit zijn historisch zware sancties – maar de vraag is of ze enige indruk maken op Poetin Westerse landen hebben Rusland een historisch zwaar sanctiepakket opgelegd. Het Russische volk én Poetins oorlogskas worden hard geraakt. Maar dat wil nog niet zeggen dat Poetin inbindt. Lees het artikel