Neem Poetins nucleaire dreigement hoe dan ook serieus, zegt deze politicoloog
Is het mogelijk dat Poetin bluft over de inzet van kernwapens? Zeker. Kun je daar zeker van zijn? Nee. Dus moet er serieus nagedacht worden over scenario’s waarin hij ze wel gebruikt, constateert politicoloog Nick Miller.
Het kan natuurlijk dat Vladimir Poetin bluft.
Dat hij – ook al dreigt hij ermee – in geen enkel scenario overweegt een atoombom te gebruiken in de oorlog in Oekraïne.
Dat kan.
En als dat zo is, dan helpt iedereen die denkt en praat over die dreigementen Poetin in zijn strategie. Immers: hoe meer mensen erover praten, hoe groter het gevaar wordt ervaren, hoe minder de neiging van westerse overheden om Oekraïne te helpen.
Nick Miller, politicoloog aan het Amerikaanse Dartmouth College, gespecialiseerd in nucleaire wapens, heeft het verwijt gekregen.
‘Dan hoor je: het is bluf, je helpt hem! Maar het is krankzinnig om te zeggen dat je zeker weet dat Poetin bluft. Er waren allerlei gevallen waar leiders serieus overwogen kernwapens te gebruiken. Wij hebben het zelf overwogen: Eisenhower in de Korea-oorlog, Nixon in de Vietnamoorlog. Sterker, we hebben kernwapens gebruikt, in de Tweede Wereldoorlog.’
Miller: ‘Is het mogelijk dat Poetin bluft? Zeker. Kun je daar erg zeker van zijn? Nee. En de consequenties van het verkeerd zien zijn zo groot… Dus ja, we moeten erover denken en praten. Ja, dat helpt Poetin. Dat is dan maar zo.’
Het is ook een beetje een debate killer: ‘We kunnen niks want hij heeft kernwapens.’
Miller: ‘Dat argument hoor je vaak, ja. “Omdat deze vent kernwapens heeft, kan hij doen wat hij wil.” Maar we laten hem helemaal niet doen wat hij wil. Westerse landen geven serieuze steun aan Oekraïne. Met wapens, met inlichtingen en met God weet wat nog meer. En met groot effect. Rusland verliest duizenden soldaten. Zonder die steun zou het voor Oekraïne niet zo goed gaan.’
We laten Poetin helemaal niet doen wat hij wil. Westerse landen geven serieuze steun aan Oekraïne
‘Bovendien is afschrikking geen eenrichtingsverkeer. Rusland wordt óók afgeschrikt. Het valt de wapenleveranties van de NAVO niet aan, omdat de NAVO onder de Amerikaanse kernparaplu valt. Het klopt dat Oekraïne in een kwetsbaar grijs gebied zit [wel een bevriende staat, geen bondgenoot, MdH]. Maar ik vind het gek als mensen zeggen dat de VS deze invasie hadden moeten voorkomen. Oekraïne valt niet onder de paraplu, het is geen bondgenoot.’
‘En je moet ook de andere kant zien. Denk aan al die dingen die de VS hebben gedaan zonder tussenkomst van de Russen. Rusland stuurde Irak bijvoorbeeld geen wapens. Waarom? Door afschrikking. De VS komen met van alles en nog wat weg. Vermoedelijk omdat we kernwapens hebben.’
Een zwak Russisch leger is ook een risico
Twitter is als een ijsberg van ellende – maar dan omgekeerd. Het meeste is lelijk, maar vlak onder het oppervlak kun je mooie dingen vinden. Experts van wie je kunt leren, zoals Nick Miller. Ik vond Miller vlak nadat de oorlog in Oekraïne was begonnen. Wil je droog commentaar op stupide takes op de oorlog: volg Miller en hij zal je niet teleurstellen.
Onlangs sprak ik hem twee keer via Zoom – in eerste instantie voor een recent artikel over de kans op een nucleaire oorlog. Maar hij zei nog meer interessants, dat ik bij dezen als vraag-antwoord-gesprek weergeef.
Er is nooit een kernoorlog tussen nucleaire staten geweest. Je schreef* dat we daarom de kansen op een kernoorlog niet kunnen weten. Wel kunnen we escalatiepaden aanwijzen en schatten of de kans stijgt of daalt. Hoe kun je zulke escalatiepaden vinden?
‘Eén manier is door te kijken naar de nucleaire doctrines van landen. In die doctrines staat in welke omstandigheden landen de inzet van kernwapens overwegen. In het geval van Rusland* staat er dat nucleaire wapens een optie worden als het voortbestaan van de staat in gevaar is.’
‘Wat precies de definitie is van “het voortbestaan van de staat” is lastig te zeggen. Die term lijkt me bewust ambigu. Als het leger op de rand van een grote nederlaag tegen de NAVO staat? Geen ondenkbare situatie. Het Russische leger onthult momenteel aan de wereld dat het veel zwakker is dan gedacht. Dat kan de roep doen versterken in het Westen om direct in te grijpen. Dat zou een existentiële bedreiging vormen voor Rusland.’
‘Een ingrijpen van de NAVO wordt waarschijnlijker naarmate de oorlog voortduurt. Als er bijvoorbeeld meer nieuws komt over gruwelijkheden en oorlogsmisdaden. Dat zet druk op leiders. Ik denk dat ze het niet doen, maar de kans wordt wel groter. Dat is het scenario dat mij het meest zorgen baart.’
Wat zijn andere existentiële bedreigingen voor Rusland?
‘Het zou kunnen dat het voortbestaan van de persoonlijke dictatuur het voortbestaan van de staat bedreigt: dat het einde van Poetins greep op de macht als gevolg van een militaire nederlaag, een existentiële bedreiging is voor de staat als geheel. Daarom raakten mensen zo opgewonden over Bidens opmerking dat Poetin niet aan de macht kan blijven. Als hij denkt dat het Westen hem omver wil werpen, dan maakt dat de inzet van het conflict hoger.’
Waarom zou Poetin het conflict beëindigen als de sancties niet stoppen?
‘Maar ik denk dat dit allang in het conflict ingebakken zit. Poetin is al jaren geobsedeerd door het idee dat het Westen hem wil afzetten. Hij dacht dat Hillary Clinton dat wilde doen toen ze nog minister van Buitenlandse Zaken was. Daarom gaf hij opdracht voor die hacks tijdens de verkiezingsrace van 2016. Poetin had die angst al, dus Bidens woorden zijn niet zo belangrijk. Maar de factor bestaat dus wel bij hem [het zou dus kunnen leiden tot het gebruik van kernwapens volgens de doctrine, MdH].’
Er is dus een uitweg uit de oorlog nodig met Poetin. Hoe kan dat?
‘Er is een interessant debat in de politicologie over oorlogsmisdaden. Mensen willen om morele redenen leiders straffen die oorlogsmisdaden begaan. Het probleem is alleen dat die leiders nooit afstand doen van de macht als hun een straf boven het hoofd hangt: ze willen niet opgehangen worden of naar [het Internationaal Strafhof in] Den Haag worden gestuurd. Ze willen ook niet intern worden afgezet. God weet wat er dan met je gebeurt. Poetin is geobsedeerd door het lot van [de Libische leider Moammar] Khadafi. Als je het conflict wilt beëindigen, moet Poetin weten dat hij niet wordt vermoord of wordt opgesloten.’
Onderhandelen dus.
‘Ja. Maar op onderhandelen met Rusland bestaat kritiek. Dat verbaast me, want president Zelensky had het er zelf over.* Als je niet wilt dat dit conflict voortduurt, moet je Oekraïne hierin steunen. Een complicatie zijn de sancties. Het Westen zou daar best weleens mee door willen gaan. Daarover moet coördinatie komen tussen Oekraïne en het Westen. Anders ontstaat een rare impasse, waarin Poetin eruit komt met Oekraïne maar niet met het Westen. Waarom zou Poetin het conflict beëindigen als de sancties niet stoppen?’
President Nixon zag toch maar af van een kernbom – niet nuttig voor zijn herverkiezing
Miller ziet nog een tweede manier om scenario’s voor een kernoorlog in kaart te brengen: situaties uit het verleden bestuderen die lijken op de huidige situatie in Oekraïne. Overwogen leiders toen kernwapens te gebruiken?
Ik praat over deze scenario’s omdat het in doctrines staat en omdat het eerder gebeurd is. Dat is alles wat er is om op te varen
‘Dan moet je vooral kijken naar: hoe wanhopig is de leider? Dat kan een factor worden als een oorlog een patstelling bereikt. Dat was de reden dat de VS atoombommen op Japan gooiden. Om een lang, bloedig en duur conflict te beëindigen. Er is een overeenkomst: net als Japan heeft Oekraïne geen kernwapens. Je kunt ook kijken naar president Nixon tijdens de Vietnamoorlog. Nixon was extreem gefrustreerd over de voortslepende oorlog en sprak achter gesloten deuren hardop over de inzet van kernwapens, maar zijn adviseurs praatten hem eruit.’
‘Met name Henry Kissinger, die zo ongeveer zei: “Als je dit doet, denkt de rest van de wereld dat je geschift bent.” Nixons houding was: “Oké, als het politiek nadelig voor me is, doe ik het niet.” De Korea-oorlog begin jaren vijftig was ook bloedig en eindeloos. Als de vredesonderhandelingen mislukten, was president Dwight Eisenhower bereid een kernbom te gooien.’
Poetin kan op hetzelfde spoor komen te zitten?
‘Ik praat over deze scenario’s omdat het in doctrines staat en omdat het eerder gebeurd is. Dat is alles wat er is om op te varen. Het is belangrijk dat we eerlijk zijn over kernwapens, we hebben er nauwelijks ervaring mee. Goed nieuws natuurlijk, tegelijk moeten we voorzichtig zijn met wat we zeggen. Een cijfer op de kans plakken is onmogelijk. Mensen die dat doen, verzinnen maar iets. Je kunt zeggen dat het niet is gebeurd sinds 1945, en dat de kans in principe laag is. Maar we weten niet hoe laag.’
Maken kernwapens de wereld veiliger of gevaarlijker? ‘Laten we over vijftig jaar kijken waar we staan’
Ik probeerde daarna een vraag te formuleren. Helaas kwam er iets uit dat kant noch wal raakte. Toen zei Miller alsnog iets interessants.
‘Met [politicoloog] Mark Bell heb ik kwantitatief onderzoek* gedaan naar het effect van kernwapens op oorlogen. Kernwapens hebben de Derde Wereldoorlog voorkomen, kernwapens zijn de reden waarom er al meer dan 75 jaar geen oorlog tussen de supermachten is geweest, hoor ik vaak. Maar ja, is die 75 jaar vrede gewoon mazzel of ligt het aan wat anders? Dat is lastig te zeggen, want 75 jaar is niet lang. Check back in fifty years, maar nu weten we het niet.’
Mensen willen graag stellig zijn over “de nucleaire vrede”, maar 75 jaar is maar een heel klein schijfje geschiedenis
‘Er zijn de afgelopen 75 jaar maar weinig conflicten geweest tussen nucleaire staten [conflicten met relatief weinig geweld, bedoelt Miller]. Kwantitatief is het daardoor lastig aan te tonen dat twee landen met nukes minder oorlog voeren, zoals door sommigen wordt beweerd. Ten eerste omdat oorlogen zeldzaam zijn en ten tweede omdat oorlogen tussen nucleaire staten al helemaal nauwelijks voorkomen.’
‘Als er zo weinig datapunten zijn, dan hangen je conclusies erg af van de vraag welke conflicten je classificeert als “oorlog”. Neem je er een wel mee, dan lijkt de wereld opeens een stuk onveiliger. Doe je dat niet, dan lijkt de wereld vrediger. Mensen willen graag stellig zijn over “de nucleaire vrede”, maar 75 jaar is maar een heel klein schijfje geschiedenis. Het zou heel goed kunnen dat we te veel lezen in een patroon dat zomaar weg kan zijn.’
De wereld is een paar keer dicht bij een kernoorlog geweest. Hoe neem je die momenten mee in het denken over de kans op een nucleaire oorlog?
‘Er zijn ruwweg twee perspectieven op near misses. Eentje is: we hebben mazzel gehad. Als we roulette blijven spelen, zo redeneren sommigen, dan gaat het een keer mis. Een andere lezing is dat mensen te veel lezen in die momenten. De reden dat de bommen niet explodeerden, zeggen anderen, is dat er procedures zijn. Het systeem werkt, concluderen* zij.
‘Het klopt denk ik dat sommige incidenten zijn opgeklopt, maar er zijn echt veel verontrustende incidenten met kernwapens geweest. In 1979 dachten de VS dat we werden aangevallen omdat er bij de legerleiding een oefentape in de radar zat. Dat is eng. Maar de Cubacrisis kende echt een hoog potentieel voor een escalatie door misrekening. De VS wisten bijvoorbeeld niet dat de Sovjets al honderd tactische wapens op Cuba hadden staan, toen we een invasie overwogen. Een andere leider dan Kennedy had zomaar kunnen aanvallen. En wat dan?’
Stel het ondenkbare gebeurt – gooi je dan een kernbom terug of niet
Er kan een situatie ontstaan waarin Rusland nederlaag op nederlaag lijdt, zegt Miller. Dat de oorlog in Oekraïne een slepende oorlog wordt die langzaam verloren gaat, zoals Korea en Vietnam dat voor de Amerikanen was – dan kan een ‘kleine’ kernbom aantrekkelijker worden.
‘Dat is niet ondenkbaar. In zo’n scenario is de vraag of afschrikking werkt. Poetin zal alleen een kernbom gebruiken als hij denkt dat hij er geen terugkrijgt. Dat is in deze oorlog voorstelbaar: Oekraïne heeft geen kernwapens en is geen NAVO-lid.’
Een kernaanval op een NAVO-lidstaat is een ander verhaal. U hebt toch eens een oefening gedaan met zo’n scenario?
‘Ik heb meegedaan aan een oefening van de militair-strategische denktank RAND. Academici speelden politici, het leger speelde het leger, en de RAND-mensen de Russen. Het scenario was dat de Russen een kleine kernbom in de atmosfeer boven een NAVO-lidstaat lieten ontploffen.
Welke opties zijn er?
‘Je kunt jezelf vertellen dat je afschrikking in stand houdt door een vergelijkbare bom terug te gooien. Zodat ze stoppen. Het risico is dat ze dan nog een stap verdergaan, door een grotere bom terug te gooien. En dan? Een andere optie is om het taboe op kernwapens in stand te houden, door de wereld te laten zien dat je je niet verlaagt tot hun niveau, maar wel blijft doorvechten met conventionele wapens. Maar wat als ze dat dan toch escaleren?’
Wat besloten jullie?
‘Onze groep zei: deze bom heeft ons leger niet kreupel gemaakt, laten we doorgaan met conventionele oorlogsvoering. Het spel eindigde toen, maar in de echte wereld gaat het door. En stel dat ze er nog een gooien? Het is zo ontzettend moeilijk om beslissingen zoals deze te nemen, onder een enorme tijdsdruk. Zelfs in een simulatie.’
En stel, Poetin gebruikt een kernwapen in Oekraïne?
‘De vraag is dan of afschrikking een rol speelt. Krijgt hij dan een kernbom terug? Dat moet dan van een NAVO-land komen. (Oekraïne heeft geen kernwapens.) En dat lijkt me zeer onwaarschijnlijk. Zoals gezegd: Oekraïne is geen NAVO-lid. In zo’n scenario hoeft een kernoorlog dus niet te ontsporen.’
Ten slotte: nucleaire ontwapening. Hoe ziet u de toekomst daarvan?
‘Mijn blik daarop is deprimerend. Arms control is belangrijk en nuttig, want hoe minder kernbommen er in de wereld zijn, hoe gunstiger het is voor de kansen van het voortbestaan van de menselijke beschaving. Maar de belangrijkste voorwaarde voor ontwapening zijn goede politieke relaties tussen de grote machten: de VS, Rusland, China. En die zijn nu erg slecht.
‘Met Rusland is de relatie de komende jaren on the rocks, de relatie met China zal naar alle waarschijnlijkheid alleen maar vijandiger worden. Immers: China wordt machtiger en de VS willen geen macht opgeven. Als de internationale betrekkingen slecht zijn, en ontwapening vlot niet, dan val je terug op wederzijdse afschrikking [als bron van stabiliteit]. Het is simpel: ik vrees dat we in een bleak place zitten.’
Lees ook:
Komt een land bij de dokter
Michelle van TongerlooAls straatarts ziet Michelle van Tongerloo dagelijks hoe ingewikkeld helpen is geworden. In haar boek Komt een land bij de dokter laat ze zien hoe het beter kan.
