Nee, een burgerberaad is niet links of rechts (en nog vijf antwoorden op veelgestelde vragen)

‘Ik zie hier alleen maar onderwerpen voor een burgerberaad voorbijkomen die hoog in de groenlinkse deugagenda (sic) staan’, schreef wetenschapsjournalist Arnout Jaspers als reactie onder mijn artikel over klimaatburgerberaden. ‘Wat als de PVV een burgerberaad initieert over immigratie’, vroeg hij, ‘en het burgerberaad komt tot de conclusie dat de grenzen potdicht moeten? Vinden we het burgerberaad dan nog steeds een verrijking van de democratie?’ 

Ook bij lezingen en in interviews over burgerberaden krijg ik vaak soortgelijke vragen: leent een burgerberaad – waarbij een groep gelote burgers meepraat en meebeslist over ingewikkelde maatschappelijke vraagstukken – zich ook voor rechtse onderwerpen? Wat als Forum voor Democratie een burgerberaad over een Nexit begint? Kunnen ‘gewone’ mensen wel een goede afweging maken over complexe onderwerpen? En wat als de uitkomst jou niet bevalt, vind je een burgerberaad dan nog steeds een goed idee? 

Over dat laatste kan ik kort zijn: ja. Als het burgerberaad op een goede, onafhankelijke manier is georganiseerd en deelnemers met elkaar alle kanten van een onderwerp hebben kunnen afwegen, dan vind ik het een goed democratisch instrument. Ook als ik persoonlijk baal van de uitkomst. 

Leent elk onderwerp zich voor een burgerberaad? Nee, maar veel onderwerpen wel. Dat zal ik uitleggen aan de hand van zes veelgestelde vragen.

Waarom geen burgerberaad over een rechts onderwerp zoals migratie?

Ja, waarom niet? Zeker gezien de huidige situatie in het asielzoekerscentrum in Ter Apel, waar een groot tekort aan opvangplekken is, zou een burgerberaad over de Nederlandse asielopvang heel logisch zijn. Hoe willen we als land vormgeven aan het opvangbeleid, op welke waarden en principes moet het gestoeld zijn? Ook lokaal zouden burgerberaden over asielopvang – zeker als ze op tijd worden georganiseerd – verdeeldheid kunnen vervangen door een constructieve dialoog en gedragen oplossingen.

De achterliggende vraag – zie ook de opmerking van Arnout Jaspers – is of burgerberaden ook over ‘rechtse’ onderwerpen kunnen gaan. Maar is een onderwerp op zichzelf links of rechts? Dat bepaalde politieke partijen migratie en veiligheid tot speerpunt maken, wil niet zeggen dat die onderwerpen ook ‘rechts’ zijn. Net zoals het klimaat niet links is omdat tot voor kort vooral linkse partijen zich er druk over maakten.

De manier waarop we over een onderwerp denken, praten of ernaar handelen kan die ideologische kleur wel hebben (‘minder asielzoekers in Nederland’ versus ‘een menswaardige opvang voor iedereen’; ‘de impact van klimaatverandering wordt overdreven’ versus ‘we hebben een verlichte dictatuur nodig om de klimaattransitie mogelijk te maken’), maar het onderwerp op zich niet. 

Bij een burgerberaad gaat het om het onderwerp, niet om de ideologische kleur

Bij een burgerberaad gaat het om het onderwerp, niet om de ideologische kleur die het in het politieke of publieke debat krijgt. Juist daarom kunnen burgerberaden zo goed helpen om politieke patstellingen te doorbreken.

Zie bijvoorbeeld het inmiddels beroemde Ierse burgerberaad over abortuswetgeving, een onderwerp waar de politiek al jaren op vastliep omdat partijen lijnrecht tegenover elkaar stonden en geen millimeter wilden toegeven. Aan dat burgerberaad deden felle voor- en tegenstanders van abortus mee, maar ook veel mensen die ergens tussen die twee polen in zaten. Deze groep slaagde er binnen vijf maanden in om gezamenlijk tot een radicale herziening van de abortuswetgeving te komen – iets wat de politiek in decennia niet gelukt was. Op ongeveer dezelfde manier werd in Ierland ook de grondwet gewijzigd om het homohuwelijk mogelijk te maken – ook een heikel en gepolariseerd onderwerp in het katholieke land.

Belangrijk is wel dat de vraag die aan een burgerberaad wordt voorgelegd, zo open mogelijk is geformuleerd, zonder politieke voorkeur. Dus niet: ‘Moeten de grenzen dicht voor asielzoekers?’ Maar bijvoorbeeld: ‘Hoe moet Nederland omgaan met mensen die hier asiel aanvragen?’

Burgerberaden zijn dus niet links of rechts. Ze bieden deelnemers de ruimte om een onderwerp van alle mogelijke kanten te bekijken en onderling perspectieven uit te wisselen. Anders dan in het politieke debat – waar zichtbaarheid in de (sociale) media en de volgende verkiezingen altijd meespelen – hoeven deelnemers niet te scoren met eendimensionale stellingnames, en hebben ze de ruimte om hun mening bij te stellen. Dat maakt burgerberaden partijoverstijgend en een oplossing voor onderwerpen die politiek gepolariseerd zijn geraakt. 

Zijn veel onderwerpen niet te ingewikkeld of technisch voor burgers?

Nee. De honderden burgerberaden die internationaal hebben plaatsgevonden laten zien dat burgers goede, haalbare voorstellen kunnen bedenken voor de meest complexe onderwerpen. In Canada ontwikkelde een burgerberaad aanbevelingen om online discriminatie en desinformatie tegen te gaan,^* in Chili zijn burgers bezig om een nieuwe grondwet te ontwikkelen en hebben zij inmiddels een gedetailleerde voorlopige versie voltooid.^* Ook bij de vele klimaatburgerberaden die door heel Europa plaatsvinden blijkt dat inwoners slimme aanbevelingen kunnen bedenken voor technisch en maatschappelijk complexe onderwerpen.

Burgerberaden zijn effectief voor onderwerpen die moeilijke afwegingen met zich meebrengen, dilemma’s dus. Gentechnologie kan bijvoorbeeld ernstige ziektes voorkomen, maar zet ook de deur open naar ‘baby’s op bestelling’, met bepaalde wenselijke eigenschappen. Waar willen we gentechnologie voor gebruiken en wat zouden beperkingen moeten zijn? De talloze perspectieven die aan dat soort vragen zitten, kunnen heel goed behandeld worden door een burgerberaad. Onderwerpen die uitsluitend technisch ingewikkeld zijn (hoe kan de ontwikkeling van gentechnologie versneld worden?) zijn minder geschikt, omdat het daarbij niet zozeer gaat om de weging van verschillende perspectieven.

Ook heel algemene vragen zijn geen dilemma’s, omdat ze niet tot heel verschillende opvattingen in de samenleving leiden. Zo vond afgelopen jaar in verschillende Europese landen een burgerberaad plaats over de toekomst van Europa. De hele toekomst? Ja, de hele toekomst. Net zo algemeen was de vraag die een nationaal burgerberaad in Duitsland kreeg voorgelegd: ‘Wat is de rol van Duitsland in de wereld?’^* Niet zo gek dat de uitkomsten van deze burgerberaden vrij algemeen waren en dus weinig concrete impact hadden. 

Is een burgerberaad niet vooral geschikt voor lokale of regionale onderwerpen, waar mensen direct mee te maken hebben?

Burgerberaden werken inderdaad goed voor onderwerpen die inwoners direct raken. Zo bogen inwoners van Enschede zich over het gebruik van vuurwerk tijdens de jaarwisseling, en spraken inwoners van Zeist over de bezuinigingen die nodig waren om de gemeentelijke begroting op orde te krijgen. In de Poolse stad Gdańsk ontwikkelde een burgerberaad een strategie tegen overstromingen, nadat de stad in 2016 zwaar getroffen was. Inwoners vonden dat de overheid toen niet goed had opgetreden en geen idee had hoe ze de stad in het vervolg beter kon beschermen. De aanpak die het burgerberaad ontwikkelde werd overgenomen door de burgemeester en met succes: toen de stad in 2017 opnieuw dreigde te overstromen, zorgden de nieuwe maatregelen dat een ramp werd voorkomen.

Maar burgers hoeven niet direct iets met het onderwerp te hebben om toch zinnige aanbevelingen te kunnen doen. In klimaatburgerberaden zitten bijvoorbeeld altijd mensen die niet dagelijks met het klimaat bezig zijn. Zoals een van de deelnemers aan het Franse burgerberaad het naderhand formuleerde: ‘Wat ik wist over het klimaat? Niks. Echt helemaal niks.’ Toch slaagden de deelnemers erin om 149 maatregelen te bedenken die samen ruim vòòr 2030 tot 40 procent minder uitstoot van broeikasgassen zouden leiden. Andere voorbeelden zijn burgerberaden over de hervorming van het kiesstelsel of een gekozen burgemeester: geen onderwerpen waar veel mensen van wakker liggen, toch komen burgerberaden ook rond dat soort onderwerpen tot bruikbare aanbevelingen.

Oké, dus veel onderwerpen zijn geschikt. Maar welke onderwerpen kun je beter niet voorleggen aan een burgerberaad?

Zoals ik hierboven al aangaf: onderwerpen die heel algemeen of puur technisch zijn. Ook onderwerpen waarover al een besluit genomen is, vallen af. Als een gemeente al bedacht heeft dat er een windmolenpark moet komen, dan heeft het weinig zin daar nog een burgerberaad over te organiseren. En omdat een burgerberaad al snel een paar maanden duurt, zijn acute vragen ook niet geschikt. Als er vandaag een pandemie uitbreekt, dan moet er natuurlijk meteen gehandeld worden. Voor de langetermijnstrategie rond de aanpak van zo’n pandemie kan een burgerberaad dan weer wél een uitkomst bieden.

Jij pleit voor klimaatburgerberaden, maar wat zouden nog meer goede onderwerpen zijn voor burgerberaden in Nederland?

Waar te beginnen? Bij veel kwesties waar de politiek of samenleving op vastloopt, of onderwerpen die over de lange termijn gaan, kunnen burgerberaden helpen. Niet als enige oplossing, maar wel als onderdeel van de oplossing. Denk aan de zorg: die was al ruim voor corona overbelast. Lange wachtlijsten, zorgmedewerkers die structureel overwerkt en onderbetaald zijn en een vergrijzende samenleving: het recept voor een zorginfarct. Hoe kunnen we de zorg zo inrichten dat die nu en op de langere termijn ten goede komt aan zowel patiënten als medewerkers?

Bij kwesties waar politiek of samenleving op vastloopt, kunnen burgerberaden uitkomst bieden

Een andere vraag die al jaren speelt: hoe zorgen we dat iedereen toegang heeft tot een betaalbare woning? Dat vraagt niet alleen om een technische oplossing door meer woningen te bouwen, maar ook om lastige afwegingen: hoe duur mogen woningen zijn, zou er een maximum moeten gelden voor het aantal huizen dat iemand mag bezitten, hoe om te gaan met vastgoedspeculatie?

Of wat te denken van een burgerberaad over de toekomst van ons voedsel? Welk voedsel zou er in Nederland geproduceerd moeten worden, in welke mate zou dat voedsel geexporteerd moeten worden, op welke manier kunnen we met onze voedselproductie en -consumptie mens en natuur gezond houden, hebben we een ‘eiwittransitie’ nodig om gezonde voeding voor iedereen beschikbaar te maken, en hoe zou zo’n transitie eruit moeten zien? Dat onderwerp maakt het mogelijk om als samenleving afwegingen te maken over het welzijn van boeren en consumenten, mens en natuur, gezondheid en gemak, heden en toekomst. Een ideale kwestie voor een burgerberaad.

Maar als burgerberaden kunnen helpen bij zulke moeilijke onderwerpen, moeten ze dan geen vast onderdeel worden van onze besluitvorming?

Ja! Op veel plekken waar eenmaal een burgerberaad is georganiseerd, blijven ze ermee doorgaan. Sinds het eerste burgerberaad in Ierland in 2012 worden daar over allerlei thema’s burgerberaden georganiseerd: van drugsbeleid tot biodiversiteit. In Duitstalig België en in Parijs zijn zelfs permanente burgerberaden ingesteld. Daarin nemen inwoners roulerend zitting en zij bepalen – samen met de andere inwoners – over welke onderwerpen burgerberaden moeten worden georganiseerd. De onderwerpen worden dus niet door de politiek bepaald, maar door burgers zelf. 

Hoe zou zo’n permanent burgerberaad in Nederland eruit kunnen zien? Welke bevoegdheden zou dat kunnen hebben, en hoe zou zo’n permanent burgerberaad zich verhouden tot regering en parlement? Moet er een Derde Kamer komen, of zou je de Eerste Kamer kunnen vervangen door een geloot burgerparlement, zoals ze in België voorzichtig overwegen? Daarover meer in mijn volgende artikel. Ik ben benieuwd naar jullie ideeën hierover.

Meer lezen?