Modemerken komen overal mee weg, zag deze oud-fabrieksmanager in Cambodja

Waarom wilde je in een textielfabriek werken? 

‘Ik houd van mode, maar met elke euro die ik uitgaf voelde het alsof ik bijdroeg aan een mondiaal economisch systeem waarvan ik wist dat dit veel schade aanrichtte. Ik wilde graag begrijpen hoe en waarom bepaalde keuzes worden gemaakt. Noem me naïef, maar ik geloof niet dat mensen ’s ochtends wakker worden en denken: vandaag ga ik mensen en de planeet uitbuiten.’

‘De mode-industrie had om meerdere redenen mijn interesse: vanwege de verbijsterende omvang van de sociale en ecologische problemen, omdat er voornamelijk vrouwen in werken, en, een beetje egoïstisch, omdat ik wilde weten of ik de rest van mijn leven in jutezakken moest leven. Haha.’

Van der Weerd – lichtblauwe trui, mouwen opgestroopt en blonde haren in een knot – komt via haar man, wiens ouders in Cambodja geboren zijn, in Phnom Penh, de hoofdstad van Cambodja terecht, in 2015. Ze kennen elkaar van hun studie aan de London School of Economics, en verhuizen wanneer het hem niet lukt werk te vinden in Engeland. In Phnom Penh gaat Van der Weerd eerst aan de slag bij Tonlé,^* een Amerikaans modemerk met een eigen zero-waste-fabriek. Twee jaar later stapt ze over naar Pactics,^* een bedrijf dat brillendoekjes maakt voor luxe modemerken, en waar de meeste ervaringen in dit interview over gaan. 

Waarom ben je gestopt als manager?

‘Het was veel verantwoordelijkheid. De beslissingen die ik nam als fabrieksmanager hadden invloed op het leven van honderden mensen. En er is een hoop waarover je geen controle hebt, maar wat onmiddellijke consequenties heeft. Het is een van de redenen waarom ik ben gestopt. Ik was uitgeput.’ 

Wat waren lastige keuzes waar je als fabrieksmanager voor kwam te staan? 

‘Het kwam geregeld voor dat we genoodzaakt waren werk uit te besteden aan een andere fabriek, omdat een merk op het laatste moment een order wijzigde. Dat een merk niet vijftigduizend maar honderdduizend stuks wilde, om een andere kleur vroeg, of een aangepast design eiste. En dat binnen dezelfde leveringstermijn.’

‘De beste optie was soms om een order te verschuiven naar fabrieken waarvan we wisten dat ze niet opereerden op de manier die we wilden. Het alternatief was: collega’s op tijdelijke contracten zetten, of de werkdagen van mijn collega’s verlengen. Of: onderhandelen met het merk (met als risico de volledige order kwijt te raken) of de order annuleren, met als gevolg dat mijn mensen zonder werk en inkomen kwamen te zitten.’ 

‘Merken plaatsen voorbestellingen maanden van tevoren. Doorgaans wel drie tot zes maanden. We zorgden dan dat de benodigde machines en mensen beschikbaar waren en kochten alle materialen in. Al die kosten moesten we zelf maken, afnemers betaalden pas als de order verzonden was. Soms wel een halfjaar later. Wat als het merk tussentijds afhaakt? Dan moet je die kosten toch op een manier zien te dekken.’

En dat gaat ten koste van mens en milieu. 

‘Een last minute orderwijziging of een minimale kwaliteitsfout kan betekenen dat wel tienduizend stuks of meer moeten worden weggegooid. Dat zijn allemaal gederfde inkomsten, waarvoor we ons personeel wel hebben moeten laten doorwerken. Dat gaat ten koste van onze marge als fabrikant, die al minimaal is, en daarmee ook ten koste van de investeringen die we kunnen doen in veiligere, gezondere werkplekken, betere arbeidsvoorwaarden of milieuvriendelijke productiemethoden.’

Doordat merken niet vooraf een aanbetaling doen voor de productiekosten, zijn ze ook minder kritisch op de hoeveelheden die ze bestellen

‘Bovendien: doordat merken niet vooraf een aanbetaling doen voor de productiekosten, zijn ze ook minder kritisch op de hoeveelheden die ze bestellen. Als ze erachter komen dat een bepaald item toch niet goed loopt, laten ze het vernietigen en vinden ze wel een manier om de financiële schade zo veel mogelijk op ons, de producenten, te verhalen.’

‘Als manager had ik graag een gesprek met mijn klanten gehad over wat zo’n verandering voor ons betekende, of zo’n keuze al die extra kosten en stress waard was. Maar ik was bang dat ze me als “moeilijk” en “onbehulpzaam” zagen en de volledige order zouden intrekken.’

Ging je hierdoor anders kijken naar wat eerlijke en duurzame productie inhoudt? 

‘De door merken en ngo’s bedachte richtlijnen waren helemaal niet realistisch. Zeker niet gezien de druk waaronder we stonden om snel en goedkoop te produceren. Ik ben het er volledig mee eens dat fabrieksmanagers hun arbeiders een fatsoenlijk loon moeten betalen. Maar waarom stelt niemand de vraag waarom dat zo moeilijk is? Merken gebruiken, of misbruiken, hun macht om de (financiële) risico’s van kledingproductie op ons af te schuiven. De oorsprong van duurzaamheidsbeleid gaat in veel opzichten over wettelijke naleving – het is ontworpen als manier om de verantwoordelijkheid van merken naar de fabrikanten te schuiven. De taak van merken is nu: controleren of die fabrikanten zich wel houden aan hun regels.’

Hoe is de situatie waarin niet merken, maar fabrikanten verantwoordelijk worden gehouden ontstaan? 

‘Het begint met de vraag: waarom produceren merken niet hun eigen spullen? Goedkope arbeid, verbeteringen in technologie, transport, het speelt allemaal mee. Maar minstens zo’n belangrijke drijfveer: het verschuiven van de risico’s. Merken willen niet al deze mensen op hun eigen loonlijst, niet al deze voorraden in hun boeken. Want dat willen hun aandeelhouders niet.’

Je kunt het ook niet los zien van ons economische systeem, dat elk jaar om meer en meer groei vraagt, denk ik. 

‘En dat de verkeerde prikkels creëert. Zoals gezegd: er zijn geen schurken in dit verhaal. Het slechte gedrag wordt op een bepaalde manier aangestuurd. Om dat te veranderen heb je wetgeving nodig.’ 

De Europese Commissie heeft onlangs een voorstel gedaan om milieu- en sociale problemen in mondiale productieketens aan te pakken. Hoe kijk jij daarnaar?

‘Als fabrieksmanager werd ik regelmatig gecontroleerd door inspectiediensten die ik moest verzekeren dat onze zakenpartners niet betrokken waren bij ongewenst gedrag. Dat bleek in de praktijk vrijwel onmogelijk, en bovendien niet heel zinvol omdat onze invloed op hen nihil was.’ 

‘Ik had graag gezien dat ze me vroegen naar wat binnen onze invloedssfeer viel. Dus: kun je bewijzen dat geen van je eigen zakelijke praktijken een prikkel voor je partners creëert om zich onethisch te gedragen? Kortom: of ik mijn leveranciers wel op tijd betaalde, hoe we afspraken maakten, hoe we risico’s en opbrengsten verdeelden.’ 

‘De huidige Europese wet, waarin staat dat merken moeten kunnen aantonen dat er geen misstanden in hun productieketens schuilgaan, gaat naar mijn idee te veel over dat eerste: hoe controleer ik effectief wat anderen doen? En zou meer over dat tweede moeten gaan: op welke manier beïnvloedt mijn gedrag je?’ 

Als je terugkijkt, wat had jou als fabrikant kunnen helpen om betere keuzes te maken?

‘Niemand in deze industrie weet van tevoren wat wel en niet gaat verkopen. Als producten niet verkopen, wie betaalt ze dan? Dat risico moet eerlijk verdeeld worden.’

‘En dat vereist een heel ander soort gesprek – een waarin we onze vooroordelen over wat goed en slecht is opzijzetten. Onszelf omringen met mensen die heel andere levenservaringen hebben. De mensen laten meepraten die het meest weten van productie, hoe dat eerlijker en duurzamer kan en waarom het nu niet lukt: de fabrikanten.’ 

Jij had uiteindelijk de keuze om aan de stress van dit werk, dit systeem, te ontsnappen. Jouw collega’s in de fabriek niet. Hoe voelt dat voor jou?

‘Door mijn werk in Cambodja werd ik geconfronteerd met mijn eigen voorrecht. De enige reden waarom ik de baan van manager had en sommige van mijn getalenteerde collega’s niet, was vanwege mijn voorrecht: opleiding, taal, huidskleur, economisch, uit een bepaalde plaats komen, de lijst gaat maar door. In feite zijn dat ook de enige redenen waarom ik degene ben die doet wat ik nu doe – een podcast maken, schrijven, advies geven, en mijn collega’s in de productiewereld niet.’ 

‘Hierdoor voel ik me nederig én gemotiveerd. Ik heb met een aantal superscherpe mensen gewerkt, die ook enorm om mensen en de planeet geven, en die me zo veel hebben geleerd. De mainstream verhalen over duurzame mode die we tegenwoordig hebben, doen hun geen recht.’