Burgerberaden veroorzaken geen chaos, ze zijn er een oplossing voor

Na mijn pleidooi voor het burgerberaad in mijn boek Nu is het aan ons uitte onderzoeker Annemarie Kok vorige week haar zorgen in NRC. Zo’n burgerberaad, waarin burgers invloed krijgen op beleidsprocessen, schreef ze, zou leiden tot chaotische democratie.

Burgers die politici helpen om heikele kwesties op te lossen? Het kan wel degelijk. En het gebeurt door heel Europa.

In Ierland zorgde een burgerberaad – een groep gelote burgers die zich informeren en beraden over een maatschappelijk probleem – ervoor dat de jarenlange politieke patstelling rond abortuswetgeving werd doorbroken, een ander Iers burgerberaad zorgde voor de legalisering van het homohuwelijk.

In onder meer Schotland, Spanje, Luxemburg, Denemarken en Oostenrijk helpen burgerberaden om klimaatbeleid te ontwikkelen. En in Canada, Frankrijk, Duitsland en Noord-Macedonië werden lokale burgerberaden georganiseerd rond coronamaatregelen en vaccinatietwijfel.

Het resultaat: haalbare voorstellen, inwoners die zich gehoord voelen door de politiek, die meer begrip hebben voor maatregelen én voor de lastige afwegingen waar politici voor staan.

Natuurlijk gaat dat niet vanzelf

Een burgerberaad werkt alleen als het goed opgezet wordt en aan bepaalde randvoorwaarden voldoet – net zoals verkiezingen alleen werken als ze fatsoenlijk georganiseerd worden.

Ik onderschrijf dan ook een aantal zorgen die Annemarie Kok in NRC uitte. Zo wijst zij er terecht op dat loting op bepaalde kenmerken alleen niet vanzelf een dwarsdoorsnede van de samenleving oplevert. Daarom werd bijvoorbeeld bij het klimaatburgerberaad in Schotland ook de houding van deelnemers ten opzichte van klimaat meegenomen; zo ontstond een goede afspiegeling van de verschillende opvattingen die onder de bevolking leven.

Ook stelt Kok terecht dat ‘in een later stadium de uitwerking van voorstellen tot beleid alsnog op maatschappelijke en politieke weerstand kan stuiten’. Dat is echter geen thema dat ‘onvermeld’ blijft, zoals ze meent, maar juist veel aandacht krijgt in praktijk en onderzoek naar burgerberaden – zeker nadat de bijna honderdvijftig aanbevelingen van het Franse burgerberaad (2019-2020) grotendeels sneuvelden vanwege weerstand in de Franse Senaat.

Het Franse burgerberaad was een wijze les

De maatschappelijke weerstand die in Frankrijk volgde, ging over deze politieke onbetrouwbaarheid, niet over de uitkomst zelf: het pakket klimaatmaatregelen had de steun van 70 procent van de Franse bevolking.

Frankrijk was een wijze les. Bij burgerberaden die sindsdien plaatsvinden wordt vooraf beter afgesproken wat er achteraf met de uitkomst gebeurt. Dat wil niet zeggen dat een burgerberaad carte blanche heeft of dat de uitkomst bindend is (dat zou grondwettelijk ook niet kunnen), maar wel dat de politieke opdrachtgever – het parlement bijvoorbeeld – vooraf kraakhelder aangeeft aan welke criteria aanbevelingen moeten voldoen (denk aan financiële of juridische kaders) en welke procedure ze na afloop zal volgen.

Waar blijkt uit dat burgerberaden leiden tot chaos?

Lastiger te begrijpen is Koks bewering dat burgerberaden ‘bepaald geen aanwinst zijn voor de democratie’ en tot een ‘chaotische democratie’ zouden leiden. Ze geeft helaas niet aan waar dat uit blijkt. Is Ierland in chaos vervallen na het burgerberaad over abortuswetgeving?

Waarom organiseert dat land dan sindsdien regelmatig burgerberaden over allerlei thema’s, van drugsbeleid tot biodiversiteit? Welke democratische chaos is aan te wijzen in Denemarken, waar burgers al jaren bijdragen aan politieke besluitvorming? En waarom zouden zowel de Duitse Bundestag als de Belgische regering besloten hebben om veel vaker burgerberaden in te zetten als ze geen aanwinst zouden zijn voor de democratie?

Deelnemers doen aanbevelingen die tegen hun eigenbelang ingaan, ten gunste van toekomstige generaties

De realiteit is dat in alle ons omringende landen burgerberaden plaatsvinden rond complexe of gepolariseerde onderwerpen. Waarom? Omdat democratie meer is dan alleen verkiezingen en politieke partijen. Uit de praktijk en uit omvangrijk onderzoek van onder meer de OESO^* blijkt dat ‘gewone mensen’ uitstekend in staat zijn om verschillende belangen af te wegen en samen tot oplossingen te komen.

Deelnemers doen ook aanbevelingen die tegen hun directe eigenbelang ingaan (meer belasting op vliegtickets bijvoorbeeld), ten gunste van toekomstige generaties. Ze blijken meer integraal naar problemen te kijken, omdat ze niet vastzitten in verkokerde departementen. En door hun diverse samenstelling blijken burgerberaden bovendien minder last te hebben van blinde vlekken dan vaak homogene groepen ambtenaren of politici.

Mits goed uitgevoerd en met een duidelijk mandaat blijken burgerberaden juist een medicijn tegen een chaotische democratie.

Burgers voelen zich nu niet gehoord

Want is een chaotische democratie niet juist waar we nu in zitten? Een grote groep Nederlanders voelt zich niet vertegenwoordigd door volksvertegenwoordigers. Ze herkennen zich niet politici, noch in het beleid dat zij maken.

Daarnaast blijkt de ‘grondwettelijke vrijheid’ van volksvertegenwoordigers in de praktijk een korset van fractiediscipline, coalitiedwang en de race om zetels. Een systeem waarin partijbelangen het winnen van gemeenschappelijke belangen, en de waan van de dag het wint van de lange termijn. Het gevolg is dat gekende problemen alsmaar vooruitgeschoven worden (klimaat, stikstof, toeslagen, huisvesting, jeugdzorg) en zich daardoor ontwikkelen tot crises.

Politici kunnen zichzelf niet aan de haren uit dat moeras trekken. Laat ons, burgers, hen helpen. Laat ons meedenken, meepraten en meebeslissen over de complexe problemen waar we als samenleving voor staan. Daar is inderdaad politieke moed voor nodig: de moed van politici om burgers te vertrouwen.

Meer lezen?