Gezond leven is een keuze… als je geld hebt

Gij zult gezond leven. Het is het eerste gebod van het nieuwe gezondheidsevangelie.

Wie rookt, drinkt of ongezond eet is niet alleen voor zichzelf onverstandig bezig, maar bezondigt zich ronduit aan asociaal en immoreel gedrag, waar ook de rest van de maatschappij onder lijdt. Gezond leven is een plicht.

Influencers verkondigen op sociale media wat je wel (macapoeder, kurkuma) en vooral niet (suiker, bewerkt voedsel) mag eten, op televisie leggen leefstijlcoaches je uit waarom je beter water drinkt dan vruchtensap, en onder mijn stukken over corona is er altijd wel iemand die trots beweert dat hij zich geen zorgen maakt over het virus want: ‘Ik draag zorg voor mijn lichaam.’ Maar je vindt het gezondheidsevangelie ook in overheidscampagnes die ons aanmanen om te stoppen met roken, of in lijvige rapporten over de toekomst van de zorg.

Wie zondigt tegen dit evangelie, moet gestraft worden. Uit een recente enquête blijkt dat 40 procent van de Nederlanders vindt dat mensen die ongezond leven ook een hogere zorgpremie moeten betalen. Bijna 20 procent gaat nog een stapje verder: zij vinden dat Nederlanders die wél hun best doen om niet te roken, voldoende te bewegen en gezond te eten voorrang moeten krijgen in de zorg.

De onderliggende gedachtes: wie ziek wordt, heeft dat vooral aan zichzelf te danken. Ongezond leven is een keuze, en gezond leven gewoon een kwestie van wilskracht.

Het probleem is dat die veronderstellingen de plank grotendeels misslaan.

Je leefstijl is maar een stukje van de (on)gezonde puzzel

Ten eerste gaan die eigenschulddenkers ervan uit dat je leefstijl – wat je eet, hoeveel je sport, of je al dan niet rookt – in grote mate je gezondheid bepaalt. Maar de wetenschappelijke onderbouwing van die stelling is magertjes.

In een enorme gezondheidsstudie die in 2000 verscheen, werden bijna 30.000 ambtenaren uit Londen minimaal 25 jaar gevolgd. Het doel: bepalen welke factoren invloed hebben op gezondheid. De onderzoekers ontdekten tot hun verbazing dat de leefstijl van deze ambtenaren – of ze rookten, hoeveel ze bewogen en wat ze aten en dronken – maar ongeveer 30 procent ^* van de onderlinge gezondheidsverschillen verklaarde. Latere studies naar gedrag en gezondheid kwamen tot vergelijkbare conclusies.

Dat betekent niet dat hoe gezond je leeft níét belangrijk is – 30 procent is zeker niet niks – maar wel dat er naast dat gedrag nog allerlei andere factoren zijn die van invloed zijn op je gezondheid: je genen, de hoeveelheid stress die je ervaart, of de luchtvervuiling^* op de plek waar je woont bijvoorbeeld. Daarbij komt nog een scheut toeval: je been breken maar ook kanker krijgen is soms gewoon een kwestie van botte pech. Over al die factoren heb je als individu nauwelijks controle. Als je gezond bent, heb je dus vooral geluk gehad.

Een (on)gezonde leefstijl is niet alleen maar je eigen keuze

Maar er zit nog een tweede, belangrijkere, veronderstelling achter het idee dat gezond leven een morele plicht is: dat mensen volledige controle hebben over hun gedrag, dat hun ongezonde levensstijl hun eigen domme keuze is.

Die veronderstelling klopt niet.

Ongeveer een kwart^* van de laagopgeleide volwassenen rookt. Bij mensen met een middelbaar opleidingsniveau is dat 20 procent, en bij hoogopgeleiden steekt maar 10 procent regelmatig een sigaret op. Datzelfde patroon zien we bij overgewicht^* – personen die in armoede leven zijn vaker te zwaar dan mensen uit de middenklasse – en juist omgekeerd bij de consumptie^* van groente en fruit. Kortom: hoe armer je bent, hoe ongezonder je leeft.

Sigaretten zijn allesbehalve goedkoop en toch roken arme mensen verhoudingsgewijs meer

Als ongezond leven een keuze is, is het wel erg vreemd dat vooral mensen op de lagere treden van de sociaaleconomische ladder die keuze maken. Een plausibelere hypothese: het is niet hun eigen keuze. Hun gedrag wordt óók veroorzaakt door de omstandigheden waarin zij opgroeien en leven.

Die omstandigheden bestaan deels uit het prijskaartje van een gezonde levensstijl: frikandellen zijn nog steeds goedkoper dan fruit en in sommige arme wijken in bijvoorbeeld de VS en het Verenigd Koninkrijk is nauwelijks groente en fruit te krijgen. Maar geld is niet de hele verklaring. Sigaretten zijn bijvoorbeeld allesbehalve goedkoop en toch roken arme mensen verhoudingsgewijs meer.

Ook gebrek aan kennis verklaart maar een klein deel. Iedereen weet dat roken ongezond is, en dat je als tussendoortje beter een stuk fruit eet dan een zak chips.

De belangrijkste verklaring: armoede dwingt je om in het nu te leven, en is verdomd stressvol.

Hoe stress en leefomgeving van invloed zijn op (on)gezond leven

Misschien ken je het experiment wel: in de jaren zestig kreeg een honderdtal jonge kinderen een moeilijke opdracht: ze kregen één marshmallow, maar, zo werd hun verteld, als ze erin slaagden om een kwartier te wachten zonder dat spekje op te eten, kregen ze er twee. Enkele decennia later keken de onderzoekers hoe het met de kinderen uit het experiment gesteld was. Wat bleek:^* de personen die als kind uitblonken in zelfbeheersing, waren beduidend gezonder en succesvoller dan de personen die de marshmallow als kind niet konden laten liggen. De conclusie leek duidelijk: als mensen roken of dagelijks fastfood eten, ligt dat aan hun gebrek aan wilskracht. Je moet die ruggengraatloze zwakkelingen dus leren hoe ze zichzelf kunnen beheersen.

Tot enkele onderzoekers op het idee kwamen om dat iconische experiment te herhalen.^* Hun vraag: wat verklaart het verschil in zelfcontrole? Het antwoord: armoede. Kinderen van armere ouders kozen meestal voor de zekerheid van de ene marshmallow, kinderen van rijkere ouders slaagden erin om te wachten zodat ze uiteindelijk twee marshmallows kregen.

Als er thuis steeds een tekort is, leer je om het zekere voor het onzekere te nemen.

Niet onlogisch. Als er thuis steeds een tekort is, als je nooit weet of datgene wat je nu hebt er ook morgen nog zal zijn, leer je om het zekere voor het onzekere te nemen. Als je in armoede opgroeit, ontdek je al snel dat jezelf beheersen in de hoop daar later de vruchten van te plukken zelden een succesvolle strategie is. 

En armoede is ook verdomd stressvol. Studie^* na studie^* na studie^* toont aan dat opgroeien en leven in stressvolle omstandigheden leidt tot ongezonder gedrag. Dat herkennen we waarschijnlijk allemaal: op die dagen dat het je allemaal even te veel wordt, drink je sneller dat ene glas meer, steek je toch die sigaret op of kies je voor een snelle hap met veel vet en suiker. 

En de stress waar je als middenklasser mee te maken hebt – haal ik mijn deadline? Zal ik mijn kinderen op tijd van school kunnen halen? – is van een heel andere orde dan de stress die je ervaart als je niet weet of je je kinderen te eten kunt geven, als elk moment water of stroom kan worden afgesloten, of je zelfs uit je huis gezet kan worden. Niet verwonderlijk dus, dat armere mensen vaak ongezonder leven.

Natuurlijk is het voor iedereen een goed idee om te stoppen met roken en elke dag voldoende groente en fruit te eten. Maar als je wilt dat meer Nederlanders gezond gaan leven, dan moet je naar de oorzaken van gedrag kijken. Dan is het duidelijk dat menswaardige jobs en een beter sociaal vangnet meer gezondheidswinst opleveren dan de belerende vingertjes van de nieuwe gezondheidsevangelisten.

Meer lezen: