Deze 2000 jaar oude wijsheden helpen mij mijn moderne angsten te bedwingen

Twintig jaar geleden lag ik op de bank en durfde er niet meer af. Een gegeneraliseerde angststoornis, leerde ik later. Alles blokkeerde, ik bestond enkel uit paniek.

Ik was altijd al een bang en verlegen jongetje. Naarmate ik ouder werd en alleen ging wonen namen mijn angsten toe. Ik was bang om naar een feestje te gaan en in de supermarkt durfde ik niemand aan te spreken om te vragen waar de olijven lagen. Het werd steeds erger. De meest onbeduidende problemen – die vriend die geen berichtje terugstuurde, de afwasmachine die het niet meer deed, de deadlines op mijn werk – namen in mijn hoofd enorme proporties aan. De angstaanvallen volgden elkaar steeds sneller op. Tot die dag in 2002 waarop ik op die bank lag en besefte: ik moet iets doen.

Na therapeuten in allerlei smaken – waaronder een psychoanalyticus die zweeg en enkel instemmend knikte zodra ik over mijn vader begon en een aanhangster van de gestalttherapie die mij tegen een stoel liet praten die mijn moeder moest voorstellen – zijn de meeste demonen bedwongen. Maar het verleden laat zich moeilijk helemaal uitwissen. Ik heb nog steeds behoefte aan een houvast. Aan een manier om om te gaan met de angsten die nog af en toe de kop opduiken. 

Die vond ik onlangs in een boek. Een boek over een filosofische stroming van meer dan tweeduizend jaar geleden: Hoe word je een stoïcijn? van Massimo Pigliucci.

Het stoïcisme is een filosofische stroming die ongeveer 300 voor Christus begon met een aantal rijke mannen die regelmatig samenkwamen aan de agora in Athene om te praten over het leven en hoe je dat het best kan leiden. Hun wereld verschilde enorm van de onze. Slavernij was normaal, de aarde was nog het middelpunt van het heelal en van supermarkten, fabrieken of TikTokdansjes was nog geen sprake. Maar ondanks al die verschillen is er één ding nauwelijks veranderd: de menselijke geest. Veel van de aanbevelingen waar de stoïcijnen tweeduizend jaar geleden mee kwamen, zijn verrassend actueel.

Nachtelijke piekersessies zijn niet nodig

Mensen hebben een vrij uniek talent ten opzichte van de meeste dieren: we kunnen vooruitdenken en ons inbeelden hoe de toekomst eruit zal zien. Handig als je bijvoorbeeld op mammoeten wil jagen of een hut wil bouwen, maar vervelend als je je tijdens nachtelijke piekersessies inbeeldt dat je afgaat als een gieter tijdens je volgende lezing, of bang bent in armoede te verzeilen.

Maar wat kun je doen om te voorkomen dat deze doemscenario’s je denken gijzelen? 

Stel, zo schreef een van de stoïcijnen, dat een hond vastgebonden zit aan een kar. De kar vertrekt, maar de hond heeft daar weinig zin in. Dat dier heeft twee opties: hij blijft zich met alle macht verzetten of hij wandelt mee en probeert van die tocht te genieten. Aangezien de hond absoluut niets kan veranderen aan de snelheid en de richting van de kar kan hij het best voor de laatste optie kiezen.

Stoïcijnen vinden dat je je oordeel enkel mag baseren op dat wat wel binnen iemands macht ligt: de mate waarin iemand zich heeft ingezet

Net zoals die hond geen controle heeft over de kar, zo stellen de stoïcijnen, hebben wij geen controle over de toekomst. Op de ellende in de wereld – oorlogen, hongersnood, klimaatopwarming – hebben we als individu maar heel weinig invloed. Ook over wat anderen doen of denken hebben we nauwelijks controle, net als over de dood, die ons uiteindelijk allemaal te wachten staat. 

De vraag waarover we wel en waarover we geen controle hebben is moeilijk te beantwoorden. Maar mijn ervaring leert dat alleen al nadenken over die vraag helpt. Dan wordt het bijvoorbeeld al snel duidelijk dat blijven piekeren over iets dat je gedaan hebt weinig zin heeft. Aan het verleden kan je niets veranderen. Door blijven malen over wat je anders had kunnen doen heeft dus weinig zin.

En het is ook duidelijk dat we best veel controle hebben over onze eigen reactie. Een van de centrale ideeën van het stoïcisme is dat het niet de gebeurtenissen zélf zijn die ons ongelukkig of angstig maken, maar ons oordeel erover. En dat laatste kan je wel sturen.

Als iets je bang of verdrietig maakt, kan je je helemaal laten meeslepen. Maar je kan ook aanvaarden dat die emoties er zijn, even diep ademhalen en vervolgens rustig nadenken hoe je ermee omgaat. Waarom roept deze gebeurtenis deze emoties in me op? Helpen deze gevoelens me verder? Zijn er andere manieren om naar deze situatie te kijken? Het is een lang en traag leerproces, maar wie weet vind je toch een manier om datgene dat buiten je controle valt te aanvaarden of er, net als die hond, zelfs van te genieten.

Verwachten dat het universum jou zal geven wat jij nodig hebt, leidt volgens Epictetus, nog een stoïcijn, enkel tot teleurstelling en woede. Geluk zal je pas vinden als je erin slaagt om datgene wat op je pad komt te aanvaarden. Alles is veel voor wie niet veel verwacht.

Vervelend, maar ik overleef het wel

Dit inzicht geeft mij rust. Als ik de avond voor een lezing weer eens door blijf malen – ik kan dit niet, niemand zal het boeiend vinden – helpt het om het onderscheid te maken tussen wat ik wel en niet onder controle heb: ik kan me enkel zo goed mogelijk voorbereiden, de rest valt buiten mijn macht. Datgene wat ik niet kan veranderen, probeer ik vanuit een ander perspectief te bekijken. Is mijn angst om te falen wel terecht? Zelfs als ik het totaal verpruts – een black-out waarna ik van het podium af vlucht – levert dat hooguit een honderdtal teleurgestelde mensen op en een organisator die misschien weigert om me te betalen. Vervelend, maar ik overleef het wel.

Deze stoïcijnse levenshouding wordt in het boek van Pigliucci mooi uitgewerkt. Je vindt er concrete tips die je deze manier van denken aanleren. Ik grijp er vaak naar terug. Natuurlijk is therapie vaak nuttig en ik ben al mijn therapeuten enorm dankbaar. Maar het is heel fijn om te beseffen dat ik het – mede dankzij dit boek – ook zelf kan.

Maar ook als je zonder angsten in de wereld staat, is het boek van Pigliucci een aanrader. Want het stoïcisme is ook een welkome visie op hoe we de samenleving het best kunnen inrichten. 

Toch maakt het lezen van stoïcijnen therapie niet overbodig. Als je echt diep zit, heb je meer nodig dan wat tips uit een lang en ver verleden

Zo gaat het stoïcisme lijnrecht in tegen onze prestatiemaatschappij. Zelfs als je niet meegaat in de stoïcijnse visie dat we nauwelijks controle hebben over de toekomst, is het duidelijk dat we in onze samenleving mensen vaak belonen voor dingen waaraan ze geen enkele verdienste hebben. Hun uiterlijk bijvoorbeeld, of het geld dat ze enkel hebben omdat ze in een rijke familie geboren werden. Onterecht volgens het stoïcisme. Zij vinden dat je je oordeel enkel mag baseren op dat wat wel binnen iemands macht ligt: de mate waarin iemand zich heeft ingezet.

En je inzetten is een plicht volgens de stoïcijnen. De beperkte invloed die je hebt moet je zo goed mogelijk gebruiken. Niet om rijkdom of macht te vergaren – best leuk, maar niet echt belangrijk – maar om deze wereld een beetje beter te maken. Deugdzaamheid is binnen het stoïcisme het hoogste goed. 

Ook de stoïcijnen hebben geen exact antwoord op de vraag hoever onze verantwoordelijkheid reikt. Doen we genoeg om de ongelijkheid in deze wereld of de klimaatopwarming te bestrijden of zijn dat zaken die grotendeels buiten onze controle vallen? Maar in ieder geval vinden ze dat je je best moet doen. Je hebt plichten als mens. Je moet bereid zijn om je eigen geneugten op te offeren voor het goed van de samenleving. En dat is best nuttig in een tijd zoals de onze, waar sommigen elke verplichting (een prikje laten zetten, je snelheid beperken, belasting betalen) zien als een ontoelaatbare inbreuk op hun vrijheid.

Iedereen stoïcijn dan maar? Misschien toch niet

Stoïcisme heeft ook zijn schaduwkanten. Ook de rijken der aarde, Bill Gates bijvoorbeeld of Jeff Bezos, omarmen het. Voor hen is het een soort lifehack om nog rijker en machtiger te worden. Je kan het stoïcisme dan ook makkelijk misbruiken als een bevestiging van de status quo. Arm? Leer er maar mee leven. 

En Pigliucci of Seneca lezen maakt therapie ook niet overbodig. Als je echt diep zit, heb je meer nodig dan wat tips uit een lang en ver verleden.

Ik kan enkel voor mezelf spreken. Mij geven die oude Grieken in ieder geval houvast. Het stoïcisme heeft een rustiger, en misschien ook een beter, mens van me gemaakt.