Er is maar één goede reden om (meer) te lezen

Zo weinig als Nederlanders schijnen te lezen, zo vaak maken we ons kwaad over ontlezing. Om de week verschijnt er wel een apocalyptisch artikel waarin de auteur het gebrek aan leesmotivatie, meestal bij jongeren, analyseert en vooral bekritiseert. Degenen onder ons die nog wel lezen, konden zich de afgelopen maanden buigen over stukken als ‘Hoe minder je leest, hoe minder je weet’,^* ‘De Nederlandse leeshaat kent geen grenzen’,^* ‘"Lezen zorgt voor begrip in de samenleving"’^* en ‘Mensen verslinden verhalen, maar de ontlezing neemt toe. Heeft het boekenvak een revolutie nodig?’^*

Het zijn stukken vol teleurstelling, wanhoop, verontwaardiging, strijdvaardigheid, of een combinatie daarvan. Wie de discussie volgt, weet dat alle hoop inmiddels is gevestigd op BookTok, een subcategorie op de app TikTok, waar jonge gebruikers (en Komt een vrouw bij de dokter-auteur Kluun (58)) in video’s boeken bespreken. ‘BoekTok’, in de woorden van de leesbevorderende boomers die gelukzalig naar de door jongeren zelf gecreëerde hype kijken.

Dat jongeren linksom of rechtsom moeten lezen, staat voor iedereen vast. Over de zin van lezen wordt van alles beweerd – zo veel, dat de argumenten van leesfanatici elkaar tegenspreken, mank gaan en vooral: de aandacht afleiden van de beste reden om te lezen.

Lezen zou je empathischer maken

‘Onderzoeken hebben aangetoond dat lezen het empathisch vermogen vergroot’, aldus Eveline Aendekerk, directeur van leesbevorderingsstichting CPNB. Diezelfde directeur kreeg afgelopen maand kritiek nadat ze in een NOS-artikel^* had beweerd dat Het bittere kruid, een oorlogsverhaal van de inmiddels 102-jarige Marga Minco, alle vooroordelen van jongeren over lezen bevestigt. ‘Dan wordt vrij vakkundig het leesplezier eruit geramd.’ Bertien Minco, verre familie van Marga Minco en algemeen directeur van Herinneringscentrum Kamp Westerbork, was verbijsterd en vroeg zich in een open brief af of Aendekerk soms zelf een gebrek aan empathie had. 

Had de CPNB-directeur zelf meer boeken moeten lezen?

Als je stelt dat ‘lezen het empathisch vermogen vergroot’, maakt het blijkbaar niet uit wie de lezer is, en ook niet wát hij of zij leest. Dat woorden net zo goed misleidend kunnen zijn, haat kunnen prediken en de lezer bedoeld of onbedoeld op de meest absurde ideeën kunnen brengen, doet er kennelijk niet toe. Mark Chapman, de moordenaar van John Lennon, verklaarde geïnspireerd te zijn door Holden Caulfield, het fictieve personage uit The Catcher in the Rye van J.D. Salinger – naar verluidt was hij het boek nog eens aan het herlezen toen de politie hem oppakte. En hoeveel mensen zijn er niet gedood in naam van een heilig boek?

Als je dan toch wilt geloven dat verhalen je empathischer maken, kun je je nog afvragen of dat komt door het lezen, of door de verhalen zelf. Zouden monniken in de vroege middeleeuwen invoelender zijn geweest dan analfabete boeren?

Laat boeken vooral aansluiten op 'de belevingswereld'! Of juist niet?

Kluun tipt op BookTok boeken die ‘aansluiten op de belevingswereld van tieners’. De Raad voor Cultuur en de Onderwijsraad schreven in 2019 in hun  ‘oproep tot een leesoffensief’ ook al dat ‘in het onderwijs het leesaanbod lang niet altijd aansluit bij de belevingswereld van jongeren’. De raden hekelen de te lange leeslijsten die binnen de secties Nederlands op middelbare scholen zouden circuleren, ‘waarop al decennialang dezelfde titels figureren’. ‘Waarom zou je nog altijd De moeder van David S. laten lezen terwijl de heroïneverslaving onder jongeren nihil is?’ schrijven ze. ‘Een boek over ecstasy of lachgas is in de huidige tijd aansprekender.’ 

Zou het? Als ik zelf lachgas zou gebruiken, zou ik geïnteresseerd zijn in het verhaal van iemand die heroïne gebruikt – dat lachgas ken ik wel. Misschien krijg ik dan – over de invloed van boeken gesproken – ook nog zin om van de ballonnen over te stappen op de lepels en spuiten.

En staat die focus op de eigen ‘belevingswereld’ – sowieso meer een woord voor peuters – niet haaks op de bewering dat je door te lezen kennis maakt ‘met andere culturen, andere mensen, andere meningen’?  

We lezen meer dan ooit – maar dat heeft ook vervelende bijwerkingen

In haar boek Papyrus schrijft Irene Vallejo dat mensen tegenwoordig juist meer lezen dan ooit. ‘We zijn omgeven door posters, opschriften, reclame, schermen, documenten. De straten lopen over van woorden, van graffiti op de muren tot lichtborden. Ze flikkeren op smartphones en computerschermen. Teksten in alle vormen en maten leven thuis met ons samen als kalme huisdieren. Nog nooit zijn het er zo veel geweest.’

Maar: hoe meer mensen lezen, hoe hoger de druk om te kúnnen lezen. Dat blijkt ook uit de ‘oproep tot een leesoffensief’: ‘Wie niet goed kan lezen heeft in een steeds complexer wordende samenleving een groot probleem. [...] Waar het vroeger mogelijk was bij een gemeentelijk loket je uitkering of parkeervergunning aan te vragen, moet je dat nu via de computer regelen’.^*

De vermeende (laag)geletterdheid van de burger wordt hier als probleem neergezet, niet de verregaande bureaucratisering en individualisering die het gebruik van het schrift met zich meebrengt. Alfabetisme is niet alleen een hulpmiddel waarmee je je kunt handhaven in een steeds complexer wordende samenleving; alfabetisering faciliteert dat steeds complexer worden. Het ontstaan van het vroegste spijkerschrift is niet voor niets onlosmakelijk verbonden met de opkomst van de eerste steden en de daarbij behorende sociale, economische en bureaucratische complexiteit. 

Het wegbezuinigen van gemeenteloketten en inzetten op zelfredzaamheid op basis van leesvaardigheid is een politieke keuze, geen natuurlijk gegeven. We zijn eerder geneigd om de tekortkomingen van de systeemgebruikers ter discussie te stellen dan de tekortkomingen van het systeem zelf.

Het enige argument om te lezen

‘Gedreven lezers en schrijvers als we zijn, hebben we de neiging de letter te overschatten’, schrijft classicus Piet Gerbrandy in een essay over schriftcultuur in de oudheid.^* ‘Algemene alfabetisering is een uitzonderlijk en zeer recent verschijnsel.’ In diezelfde korte tijd zijn we lezen als vanzelfsprekend en intrinsiek goed gaan zien. 

In zijn essay haalt Gerbrandy Plato’s kritiek op de dichter Homerus aan. ‘Dichters kunnen op meeslepende wijze de grootste onzin uitkramen, en het is moeilijk je aan hun invloed te onttrekken.’ Waarom is dat zo moeilijk?

Blijkbaar zit er toch een sterke aantrekkingskracht in de ‘dichters’.

‘Op meeslepende wijze’ – dat is het enige argument om te lezen. En laat de leesbevorderaars juist onthouden dat het daarbij net zo goed om ‘de grootste onzin’ kan gaan.

Lekker doorlezen?