Satellieten verstoren de rust buiten de dampkring. Dat is slecht nieuws voor sterrenkijkers en sterrenbeelden

Blinde vooruitgang. Nergens lijken die twee woorden toepasselijker dan op de razendsnelle toename van satellieten. De komende jaren zullen ze vrijwel alle uithoeken van onze planeet verbinden met het internet. Tegelijkertijd ontnemen ze ons het zicht op het heelal door wereldwijd de waarneming van ruimtetelescopen te belemmeren. 

De ongeveer achtduizend satellieten die op dit moment rond de aarde zweven zijn sommige astronomen nu al een doorn in de lens. Maar wat als het er straks tachtigduizend zijn? Volgens experts is dat zelfs nog een bescheiden schatting van wat ons de komende jaren te wachten staat.  

Het belang van een donkere, stille hemel

In november 2019 lanceerde Elon Musks ruimtevaartbedrijf SpaceX de eerste zestig satellieten van het Starlink-netwerk. Kort daarna stuurde een internationale groep astronomen een brandbrief uit.^* Als we het universum verder willen begrijpen, stelden ze, is een donkere en radiostille hemel essentieel. En duisternis en stilte zijn precies wat er verdwijnt met de toekomstige lanceringen van tienduizenden satellieten.

In een onderzoek naar mogelijke oplossingen voor dit gloednieuwe probleem verenigden zich honderdvijftig experts werkzaam in en rond de astronomie en ruimtewetgeving. Dit leidde tot de oprichting van het CPS, een internationale belangengroep die zich hard maakt voor de bescherming van de ruimte tegen overlast van satellieten.

Er zijn oplossingen in zicht, de vraag is alleen of ze binnen bereik liggen, vertelt astrofysicus en directeur van het CPS Piero Benvenuti me aan de telefoon. ‘We weten wat er nodig is, maar het is ongelooflijk veel werk om het te realiseren.’ 

Het probleem, legt Benvenuti uit, is tweeledig. Er zijn grofweg twee manieren waarop telescopen het heelal waarnemen: door te kijken en door te luisteren. De satellieten hebben op allebei een ander soort verstorend effect. 

Vimeo plaatst cookies bij het bekijken van deze video Vimeo

1. De reflectie van de zon 

Optische telescopen hebben last van de reflectie van de zon op de satellieten. Voor dat probleem is een eerste oplossing uitgeprobeerd: SpaceX was bereid satellieten te coaten om ze minder weerspiegelend te maken.^* Dat hielp gedeeltelijk, zegt Benvenuti, maar het bereik werd daardoor minder. Nu zoekt het bedrijf naar een andere coating.

Benvenuti en zijn collega's lobbyen zich een ongeluk, maar het kan jaren duren voordat er internationale regelgeving komt

Dat SpaceX met ze samenwerkt is een meevaller voor het CPS: de astronomen zijn in hun strijd tegen kosmische lichtvervuiling totaal afhankelijk van de welwillendheid van de satellietbedrijven. Tot nu toe zijn de grote spelers bereid om tot een gezamenlijke oplossing te komen, maar dat biedt geen garanties voor de toekomst. Wetten of regels zijn er namelijk niet. Benvenuti en zijn collega’s lobbyen zich een ongeluk, maar het kan jaren duren voordat er internationale regelgeving komt. Jaren waarin er duizenden nieuwe satellieten worden gelanceerd. 

Er is nog een oplossing voor de optische telescopen: het CPS ontwierp een wiskundig model waarmee het de posities van alle werkende satellieten kan berekenen. Omdat de grote telescopen maar een relatief klein deel van de hemel bekijken, kun je met zo’n model om de stoorzenders heen werken, en het grote oog van de telescoop openen of sluiten al naargelang de kosmische verkeersdrukte. Alleen moet je dan wel van elke lancering op de hoogte zijn, en niet alle satellietbedrijven blijken tot Benvenuti’s spijt bereid die informatie te delen. ‘Het is ook nog eens heel intensief, want dat model moet voortdurend geüpdatet worden.’ 

2. Storende ruis

Satellieten hinderen ook radiotelescopen waarmee radiosignalen worden opgevangen die afkomstig zijn van astronomische objecten. Daarbij vormt niet de reflectie van de zon maar het signaal van de satellieten de belemmering.

Benvenuti: ‘Satellieten creëren een kunstmatig achtergrondgeluid dat verstorend werkt op de waarneming van radiogolven. Radiotelescopen worden met opzet op afgelegen plekken gebouwd om verstorende ruis te minimaliseren, maar als die ruis permanent om de aarde heen hangt, maakt het niet meer uit hoever je van de bewoonde wereld bent.’

Ook hiervoor is een oplossing bedacht: satellieten zouden de transmissie even kunnen pauzeren als ze in de buurt van een telescoop zeilen. Omdat die zich in afgelegen, bijna onbewoonde gebieden bevinden, levert dat weinig overlast op. Maar bedrijven moeten wel bereid zijn de extra moeite te nemen. En anders? Benvenuti zucht. ‘Dan zullen we een manier moeten vinden om al die ruis weg te filteren uit de lucht.’

Wat er op het spel staat

Moedeloos worden is geen optie, zegt Benvenuti als ik hem vraag hoe hij na een paar jaar lobbyen en vergaderen in de wedstrijd staat. ‘We zijn strijdlustig, we hebben veel te verdedigen. En we boeken vooruitgang. Zelfs de Chinese delegatie van de Verenigde Naties ondersteunt ons nu, terwijl ik jarenlang nauwelijks contact met ze kreeg. Veel landen investeren ongelooflijke bedragen in astronomische projecten, dat willen ze niet verloren zien gaan. Als satellieten onderzoek in de weg staan naar bijvoorbeeld exoplaneten, zwarte gaten en het ontstaan van het heelal is dat een gigantisch verlies. Het gaat om fundamentele kennis over wie we zijn en waar we vandaan komen.’

Het gaat om fundamentele kennis over wie we zijn en waar we vandaan komen

Terwijl Benvenuti vertelt, scroll ik door de website van het CPS, bekijk foto’s van de nachtelijke hemel waarop de satellieten duidelijk het beeld verstoren. Harde, verticale krassen van licht, dwars over de spikkels van de sterrenbeelden. Alsof een kat haar nagels aan het universum slijpt.  

Het waren verhalenvertellers die ooit onze sterrenbeelden bedachten, schreef John Berger jaren geleden. Deze vertellers trokken denkbeeldige lijnen tussen de lichten, gaven ze een vorm, een naam, een verhaal. Aan die sterren veranderde uiteraard niets, wat veranderde was de manier waarop wij ernaar kijken.

Ik vraag me af welk verhaal er in de verticale krassen schuilt, en of het op termijn de Stier, de Zwaan en de Waterman verdrijft. Een verhaal over snelle communicatie ten koste van oeroude mythen, over bereik ten koste van uitzicht. Over hoe de hemel kleiner werd.

Kunnen we straks nog sterrenkijken?

Het CPS probeert zoveel mogelijk met de commerciële partijen samen te werken. Maar, geeft Benvenuti toe, het is een helse klus om astronomie en commercie te verenigen buiten de dampkring. En er is één probleem waar nog geen oplossing voor is: het verlies van de ongerepte sterrenhemel voor de sterrenkijkers hier op aarde. 

Niet alleen hun licht, ook de snelheid van de satellieten werkt verstorend op ons uitzicht. Onze ogen worden aangetrokken door beweging. Voorbijzoevende objecten maken het lastig om te focussen op de sterren in de verte. Het zou zomaar kunnen dat je straks ook op de donkerste plekken ter wereld geen ongeschonden uitzicht op de hemel meer hebt. Terwijl de nachtelijke hemel voor veel gemeenschappen een grote culturele waarde heeft. 

Natuurlijk is het belangrijk om de digitale kloof te dichten en iedereen toegang te geven tot het internet, benadrukt Benvenuti, maar je kunt je afvragen of dit de manier is. ‘Lang niet alle satellieten worden met dat doel ingezet.’

Als er niets verandert aan de huidige plannen en (het gebrek aan) regelgeving zal rond 2030 minstens een op de vijftien lichtpuntjes aan de nachtelijke hemel door mensen gemaakt zijn.^* Lichtvervuiling op aarde valt nog te controleren, maar als het eenmaal van hoog boven ons komt is er nauwelijks nog iets aan te doen. En dan kan het heelal zoals we dat sinds mensenheugenis kennen, bestuderen en bewonderen ons definitief door de vingers glippen. 

Meer lezen?