De Russische invasie uitgezoomd: vier grote Europese risico’s om niet uit het oog te verliezen

In de Syrische regio Idlib maakten Russische vliegtuigen jarenlang stad na stad met de grond gelijk om de opmars van de troepen van president Assad te ondersteunen. Tot Rusland Oekraïne binnenviel, meer dan duizend kilometer verwijderd van Syrië. 

Het aantal Russische bombardementen in de regio is dit jaar drastisch afgenomen, merkt de Syrische journalist Fared al Mahlool,^* in Idlib: ‘Sinds de invasie in Oekraïne is het veel rustiger hier’, vertelt hij over de mail. ‘Voorheen bombardeerden Russische vliegtuigen ons constant, maar nu valt er nog heel af en toe een bom. De Russen hebben overduidelijk hun handen vol aan Oekraïne.’

Oekraïne als knooppunt van conflicten in Europa

Over de oorlog in Oekraïne wordt in de politiek, in de media en bij de koffieautomaat met regelmaat gesproken alsof het een wedstrijd is, een krachtmeting van twee partijen, waarbij er maar één kan winnen. Of de Oekraïners, of de Russen.

Maar de realiteit is veel complexer: Oekraïne is een knooppunt in een groter geheel van gewapende en politieke conflicten. Je kunt het zien als een zenuwstelsel: druk op de ene zenuw, en het wordt heel ergens anders gevoeld. Met de invasie is de dynamiek in andere conflictgebieden veranderd. De ontwikkelingen in de oorlog in Oekraïne zullen dan ook een groot effect hebben ver buiten de Oekraïense landsgrenzen: Belarussen, Georgiërs, Syriërs en mensen uit verschillende landen aan de randen van Europa zijn al betrokken bij het conflict. 

Nu de Europese Unie alles op alles zet om de Oekraïners te ondersteunen in de strijd, dreigen ze blind te worden voor wat zich buiten de landsgrenzen afspeelt. Dat is gevaarlijk: zo kan de EU minder goed inspelen op de mogelijke risico’s die ontwikkelingen in de oorlog tussen Oekraïne en Rusland met zich meebrengen voor deze landen en voor het Europese continent: burgeroorlog op de Balkan, ondermijning van de migratiedeals met landen aan de zuidgrens en expansie van Rusland aan de Oost-Europese grens. 

Het is dus belangrijk dat we uitzoomen, om een vollediger beeld te krijgen van de verbintenissen tussen conflictgebieden in en aan de randen van Europa.

Ik sprak daarvoor met vier experts op het gebied van geopolitiek, uit verschillende landen: Mamuka Mamulashvili, commandant van het Georgische Legioen, een vrijwilligerseenheid van Georgische veteranen die strijdt in Oekraïne; Hanna Liubakova, een Belarussische journalist die voor haar kritische verslaggeving moest uitwijken naar het buitenland; Jasmin Mujanović, Bosnisch politicoloog en auteur van het boek Hunger and Fury. The Crisis of Democracy in the Balkans; en Jalel Harchaoui, Noord-Afrika-analist met Libië als specialisatie.

Georgië: Poetins volgende doelwit 

Expert: Mamuka Mamulashvili, commandant van het Georgische Legioen

Het is een zomerse zondag. Ik ben op een kazerne in Kyiv, waar een groep Oekraïense burgers wordt klaargestoomd voor de strijd. Het zijn de nieuwste rekruten van de territoriale verdedigingstroepen, een burgereenheid. Zij dienen als achterhoede voor het reguliere leger. De geweren waarmee de rekruten trainen zijn houten showmodellen, en een aantal van hen loopt rond in een Adidas-trainingsbroek.

Maar het opmerkelijkst is dat de instructeurs geen Oekraïners zijn, maar Georgiërs. De kazerne is het hoofdkwartier van het Georgische Legioen,^* een vrijwilligersleger dat exclusief uit strijders van buiten Oekraïne bestaat, opgericht om de Oekraïense strijdkrachten te steunen in de strijd, en om Oekraïners op te leiden zichzelf te verdedigen tegen de Russen.

De meeste leden van het legioen komen daadwerkelijk uit Georgië, waar ze al eerder tegen Rusland vochten. Die oorlog leek griezelig veel op de situatie in Oekraïne: Russische troepen vielen veertien jaar geleden het land binnen, met het excuus dat ze genoodzaakt waren de inwoners in Abchazië en Zuid-Ossetië – twee Georgische provincies die onder het gezag stonden van separatisten – te beschermen. Luchthavens werden onder vuur genomen, havens geblokkeerd en in de Georgische steden die in Russische handen vielen, werd op grote schaal geplunderd.

De geweren waarmee de rekruten trainen zijn houten showmodellen, en een aantal van hen loopt rond in een Adidas-trainingsbroek

Je zou verwachten dat, net zoals bij Oekraïne, het Westen in Georgië met een sterke tegenreactie kwam, maar die bleef hier uit. Westerse landen, waaronder Nederland, veroordeelden de Russische invasie in Georgië, maar hielden het bij een oproep tot een staakt-het-vuren. Over sancties werd niet gesproken. Internationale inmenging zorgde er uiteindelijk voor dat Rusland de opmars staakte en zich terugtrok uit grote delen van het land.

Maar Abchazië en Zuid-Ossetië bleven onder Russische bezetting: veertien jaar later zijn de Russische troepen daar nog altijd aanwezig. Voor de Georgische hoofdstad Tbilisi, slechts vijftig kilometer verwijderd van de dichtstbijzijnde Russische posities, betekent deze illegale aanwezigheid op Georgisch grondgebied een constante schending van hun territoriale integriteit. De vrees bestaat dat op een dag de Russen besluiten weer op te rukken naar Tbilisi, dit keer om de gehele Georgische staat te onderwerpen.

Europa is bezorgd over de Russische activiteiten in Georgië, want ook hier lapt Rusland de internationale rechtsorde aan de laars. Het viel een soeverein land binnen, verdreef de lokale bevolking en hielp separatisten aan de macht. Alle misdaden waar de Russen in Oekraïne schuldig aan zijn, oefenden ze eerder in Georgië.

Op de kazerne in Kyiv spreek ik Mamuka Mamulashvili (44), commandant van het Georgische Legioen. De Georgische veteraan vecht al sinds zijn veertiende tegen het Kremlin en bondgenoten. Als tiener vocht hij samen met zijn vader tegen separatisten in Abchazië, en in 2008 vocht Mamulashvili ook tegen het Russische leger toen dat Georgië binnenviel. En nu weer, in de strijd in Oekraïne.

Duizenden Georgiërs verzamelden zich wekelijks voor het parlementsgebouw in Tbilisi om steun te betuigen aan Oekraïne

Voor Mamulashvili zijn de oorlog in Oekraïne en het conflict in Georgië onderdeel van dezelfde strijd tegen de Russische expansiedrift: ‘Als Oekraïne wordt verslagen, is Georgië het volgende doelwit. We hebben gezien hoe de Russen daar tekeergingen in 2008. Toen namen ze genoegen met alleen Abchazië en Zuid-Ossetië; de volgende keer zullen ze het hele land willen bezetten. Wij vechten hier in Oekraïne dus ook om de onafhankelijkheid van Georgië te verdedigen.’

Sinds februari zijn honderden Georgiërs naar Oekraïne afgereisd om zich bij het legioen te voegen. Net als Mamulashvili zijn het bijna allemaal veteranen uit de oorlog van 2008.

In Georgië wordt de samenleving opgetrommeld om Oekraïne te steunen: tijdens de eerste maanden van de invasie verzamelden duizenden Georgiërs zich wekelijks voor het parlementsgebouw in Tbilisi om steun te betuigen aan Oekraïne. Berichten over separatisten uit Abchazië en Zuid-Ossetië, die zouden zijn gespot aan de Russische zijde in Oekraïne,^* maken de Georgiërs nog strijdbaarder.

Belarus: een eigen strijd, over de grens

Expert: Hanna Liubakova, onafhankelijk Belarussisch journalist

De Georgiërs zijn niet de enige vrijwilligers die in groten getale naar Oekraïne zijn afgereisd. Al tijdens de eerste weken van de invasie verschenen de eerste berichten over bataljons uit Belarus die actief waren rond Kyiv. Het Belarussische bataljon dat het meeste aanzien heeft vergaard is het Kastuś Kalinoŭski-regiment, een eenheid van rond de duizend vrijwilligers die vechten onder een wit-rood-witte vlag^* – de voormalige vlag van Belarus, die wordt geassocieerd met de pro-democratie-beweging van oppositieleider Sviatlana Tsikhanouskaya.

Deze vrijwilligers wilden naar Oekraïne om daar hun eigen strijd tegen het regime van dictator Aleksandr Loekasjenko voort te zetten. De dictator liet in de dagen voor de invasie Russische troepen binnen in Belarus.^* Diezelfde troepen gebruikten het Belarussisch grondgebied als springplank voor de opmars naar Kyiv. Hiermee werd Loekasjenko in de ogen van zowel Oekraïne, de Belarussische oppositie als het Westen medeplichtig aan de Russische invasie.

De vrijwilligers wilden naar Oekraïne om daar hun eigen strijd tegen het regime van dictator Aleksandr Loekasjenko voort te zetten

Ik spreek Hanna Liubakova aan de telefoon. Zij zegt dat door Loekasjenko’s bijdrage aan de Russische invasie de toekomst van de strijd voor democratie in Belarus is verbonden met het lot van Oekraïne. ‘Als Rusland overwint in Oekraïne, dan zullen zowel Poetin als Loekasjenko een veel sterkere machtspositie hebben. Voor de Belarussen heeft een Russische overwinning tot gevolg dat de kans om ons land te bevrijden van de dictatuur van Loekasjenko veel kleiner wordt.’

De oppositiebeweging van Tsikhanouskaya, die sinds 2020 in ballingschap opereert vanuit Litouwen, heeft volgens Liubakova hun strategie nu dan ook flink veranderd. ‘Overal waar Tsikhanouskaya verscheen, spreekt ze niet alleen over Belarus, maar ook over het belang om Oekraïne te steunen.^* De Belarussische diaspora in het Westen is opgeroepen om acties op te zetten om Oekraïne te steunen, zoals het leveren van medicijnen.’

Of de Belarussische strijders in Oekraïne uiteindelijk huiswaarts zullen keren om daar het gewapende verzet te ontketenen, is volgens Liubakova erg onzeker. ‘We hebben het hier uiteindelijk over ongeveer 1.500 manschappen, dat zal niet genoeg zijn om het regime ten val te brengen. Toch zullen ze zeker in staat zijn om het regime van Loekasjenko nerveus te maken. Hun belangrijkste taak is dan ook een symbolische: dat ze de wereld laten zien dat wij Belarussen niet achter de Russische invasie staan, maar ons hier actief tegen verzetten.’

Bosnië: kwetsbaar in Europa 

Expert: Jasmin Mujanović, Bosnisch politicoloog en auteur

Het lijkt alweer lang geleden dat het oorlog was in de Balkan. Sinds er een einde kwam aan het geweld, vinden de landen uit voormalig Joegoslavië langzaam hun plek in Europa, of hebben ze zicht op een EU-lidmaatschap op termijn.

Toch is het gevaar van een nieuwe oorlog in de regio nooit geweken. Zeker niet in Bosnië. Het land ligt op een zeer kwetsbare plek: een nieuwe golf van geweld, midden in Europa, zal grote gevolgen hebben voor de stabiliteit van het hele continent. En de kans op zo’n golf is volgens Jasmin Mujanović vrij groot. ‘Door de oorlog in Oekraïne zouden we het haast vergeten, maar in december en januari van 2021, 2022 stond Bosnië bijna op voet van (burger)oorlog. De Bosnisch-Servische leider Milorad Dodik leek voorbereidingen te treffen om de Servische entiteit Republika Srpska af te scheiden van de Bosnische staat – wat ongetwijfeld zou hebben geleid tot een gewapend conflict.’

Een nieuwe golf van geweld, midden in Europa, zal grote gevolgen hebben voor de stabiliteit van het hele continent

Als Kyiv was gevallen tijdens de eerste paar dagen van de invasie, was het voor Bosnië te laat geweest, denkt Mujanović. ‘Dan hadden we nu waarschijnlijk te maken gehad met een nieuwe golf van geweld in Bosnië’, aldus Mujanović. ‘Dodik is afhankelijk van de steun van het Kremlin om zijn eigen plannen voor afscheiding door te zetten. Zonder een sterk Rusland is zijn kans van slagen erg onzeker. Nu Oekraïne standhoudt en de Russen juist verzwakt lijken, bevindt hij zich in een lastige positie. Hij zal voorzichtig moeten zijn.’

Maar helemaal gerustgesteld zijn ze in Bosnië niet. Voor Poetin zou een nieuwe oorlog in Europa een geschenk zijn uit de hemel: het zou het Westen forceren de aandacht te verdelen tussen Bosnië en Oekraïne.

Dat Rusland vijandig tegenover Bosnië staat, werd al duidelijk in maart van dit jaar, toen de Russische ambassadeur zich fel uitliet over de Bosnische wens om lid te worden van de NAVO. Rusland is faliekant tegen de uitbreiding van de NAVO in Oost-Europa. Als Bosnië onderdeel zou worden van het militaire bondgenootschap, vertelt Mujanović, ‘dan kon het volgens de ambassadeur rekenen op Russische vergeldingsacties’.^*

Nederland heeft een speciale verantwoordelijkheid als het op de stabiliteit van Bosnië aankomt. Dit komt voort uit onze eigen geschiedenis in Srebrenica. Nederland is nu, als bondgenoot van de Bosnische staat, een van de grootste voorstanders van het bijeenhouden van Bosnië. De Tweede Kamer was dan ook het eerste Europese Parlement dat een motie^* aannam waarin werd opgeroepen sancties op te leggen aan Dodik en andere Bosnische politici die de stabiliteit van het land in gevaar brengen.

Libië: Russen aan de zuidflank van Europa

Expert: Jalel Harchaoui, Noord-Afrika-analist

Libië ligt in Noord-Afrika en is een van de belangrijkste doorvoerroutes van vluchtelingen naar Europa. Rusland is er al enige tijd militair actief. De aanwezigheid van de Russen daar is door de invasie in Oekraïne in een ander daglicht komen te staan. In tegenstelling tot in Georgië en Belarus, bestaat de Russische aanwezigheid in Libië niet uit soldaten van het officiële leger, maar uit Russische huurlingen van het Wagner-bataljon, een eenheid die berucht is om brute oorlogstactieken, met name in Afrikaanse landen, waarbij executies en massamoorden geen ongewone handelingen zijn. In Libië gaat het om een kleine tweeduizend man, verspreid over zo’n vier militaire basissen, in gebieden die in handen zijn van de Libische krijgsheer Khalifa Haftar.

Het Westen steunt de internationaal erkende regering van Libië, maar die regering legt het af tegen de dissident. Zonder een officieel leger in het land is de regering afhankelijk van milities om zich tegen die macht te beschermen. Haftar is de machtigste man in het land, en domineert met zijn eigen leger het oosten en het zuiden van Libië. Hiermee ondermijnt hij migratiedeals tussen de regering en het Westen en werkt hij mensensmokkelaars in de hand. Rusland ondersteunt het leger van Haftar al een aantal jaar actief.

Libië vormt het grootste risico voor een serieuze en mogelijk directe confrontatie tussen Rusland en het Westen, zegt Harchaoui

Wat de situatie in Libië extra complex maakt, volgens Jalel Harchaoui, is dat de meningen over de Russische acties in dit geval verdeeld zijn in het Westen. ‘Met name de Amerikanen zitten in een lastige positie: zij kunnen zich niet sterk uitspreken tegen de Russische aanwezigheid in Libië – al zouden ze dit willen – omdat deze door meerdere Amerikaanse bondgenoten wordt gesteund. De Verenigde Arabische Emiraten, Egypte en zelfs Frankrijk zijn voorstander van de Russische aanwezigheid in Libië.’

‘Aan de andere kant heb je het Verenigd Koninkrijk, Italië en Turkije, die er helemaal niet tevreden mee zijn, en de Russen het liefst zo snel mogelijk zien vertrekken.’ Frankrijk steunt officieel de internationaal erkende regering in het land, maar speelt in zekere zin een dubbelspel. De Fransen zijn overtuigd van de meerwaarde van Haftar, als bolwerk tegen instabiliteit en islamitisch extremisme. Net zoals de Russen nu doen hebben de Fransen in het verleden militaire steun verleend aan Haftar.^* Dit in tegenstelling tot de meeste andere westerse landen, die in Haftar een machtswellustige alleenheerser zien.

De Russen zitten momenteel erg comfortabel in Libië. Het Noord-Afrikaanse land heeft een van de grootste olievoorraden ter wereld, en het ligt strategisch ten zuiden van Europa.

Volgens Harchaoui vormen de Russen daar ook om deze redenen een reële dreiging voor Europa: ‘Waar de NAVO de militaire aanwezigheid aan de oostgrens van Europa flink heeft opgeschroefd, was dit in het zuiden niet het geval. De zuidflank van Europa is dus relatief kwetsbaar. Voor de Russen is het erg makkelijk om vanuit Libië druk uit te oefenen op Europa – en daarmee op de NAVO. Ze kunnen verdere onrust veroorzaken in het land, of militaire basissen van het Westen in de regio bespioneren en intimideren.’

Als de Russen besluiten niks uit te halen, dan kunnen ze het makkelijk nog een jaar of langer uithouden in Libië

Libië vormt het grootste risico voor een serieuze en mogelijk directe confrontatie tussen Rusland en het Westen, zegt Harchaoui. ‘Voor de invasie van Oekraïne werd de machtsbalans in Libië min of meer door alle partijen gerespecteerd, maar sindsdien is de situatie weer op scherp gezet. Als de Russen besluiten niks uit te halen, dan kunnen ze het makkelijk nog een jaar, of mogelijk langer, uithouden in Libië zonder in de problemen te komen.

Maar ze kunnen er ook voor kiezen over te gaan op een provocatie tegen het Westen, bijvoorbeeld door generaal Haftar te ondersteunen om aan de macht te komen en daarmee de Libische bondgenoten van het Westen buitenspel te zetten (oftewel: een coup tegen de nationale regering plegen). Het is dus goed denkbaar dat de VS, het VK of Italië besluit om luchtaanvallen uit te voeren op Russische basissen in Libië, om zo korte metten te maken met de Russische aanwezigheid aan de zuidflank van Europa.’

De ontwikkelingen aan het front in Oekraïne hebben gevolgen ver buiten de landsgrenzen. Gevolgen die ieder weer nieuwe uitdagingen voor Europa met zich meebrengen. Europa liet zich op 24 februari overvallen, toen Poetin tot ieders verbazing overging tot een invasie van Oekraïne. We hoeven ons niet nog eens te laten verrassen.

Meer lezen?