Column

#staatsontvoeringen: de conclusies waren er al, nu ook de feiten

Jesse Frederik
Correspondent Economie

Op een oktoberdag in 2021 publiceerde het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) een zonderlinge tabel zonder toelichting.  

Een nieuwslawine volgde. 

‘1.115 kinderen gedupeerden uit huis geplaatst’, kopte NRC de volgende dag op de voorpagina. meldde de Volkskrant. concludeerde Trouw alvast.

Nu worden er in Nederland vaker kinderen uit huis geplaatst – meestal met goede redenen. De nieuwswaarde van deze specifieke groep kinderen kon dan ook slechts twee gronden hebben: 1) deze kinderen zijn uit huis geplaatst door toedoen van de toeslagenaffaire en 2) de uithuisplaatsing is dus ‘onterecht’.

Alvast vooruitlopen op de eventuele schande

Wie de bron van de cijfers destijds had geraadpleegd, was erachter gekomen dat het CBS die gronden met klem bestreed: er kon geen oorzakelijk verband tussen deze uithuisplaatsingen en de toeslagenaffaire worden aangenomen. Daarvoor was diepgravend onderzoek nodig. Er kunnen namelijk talloze andere, legitieme redenen zijn om deze kinderen, zoals dat ook bij andere niet-gedupeerde gezinnen gebeurt,

Maar dat het CBS die bijsluiter gaf, leek niemand te weerhouden van het trekken van dramatische conclusies. ‘Een gruwelijke schande’, ‘De overheid die burgers hun geld, hun waardigheid en hun kinderen afpakt’, ‘1115 kinderen. Uit huis geplaatst. Door toedoen belastingdienst en keiharde overheid’, wist Volkskrant-

Cabaretier Peter Pannekoek verrijkte het lexicon zelfs met de term ‘staatsontvoeringen’. ‘Als er morgen één kind wordt ontvoerd’, zei hij tijdens een in het programma Dit was het Nieuws, ‘staat het land in lichterlaaie. Hebben we Amber Alerts, zoektochten in bossen. Nu zijn er 1.115 kinderen van huis, [...] maar is er nog geen enkel kind thuis. [...] Dit zijn gewoon staatsontvoeringen!’ 

#staatontvoeringen was een week lang trending topic op Twitter. 

Minister Franc Weerwind (D66, Rechtsbescherming) besloot een onderzoek in te stellen: zijn die 1.115 kinderen vanwege de toeslagenaffaire uit huis geplaatst? En zijn de uithuisplaatsingen onterecht?

Je zou haast vergeten dat het bij kinderbescherming over de belangen van de kinderen gaat, niet de ouders

Noodzakelijke vragen, om vast te stellen of hier sprake was van een grof schandaal. Maar waarom de feiten afwachten als je de conclusie al getrokken hebt? ‘1115 kinderen zijn door de overheid bij hun ouders weggehaald’, ‘Ouders wiens leven door de belastingdienst is geruïneerd. En dan een minister die eerst dit in "kaart" wil brengen. Breng die kinderen terug en bied uw excuses aan voor het onrecht dat kinderen & ouders is aangedaan.’ Je zou haast vergeten dat het bij kinderbescherming over de belangen van de kinderen gaat, niet de ouders.

Afijn, wie het vorige week dinsdag tot van de Volkskrant of van de NRC schopte, kon de resultaten lezen van het door minister Weerwind ingestelde onderzoek. ‘Er is geen bewijs gevonden dat gedupeerden als gevolg van [de terugvordering van kinderopvangtoeslag] extra vaak in aanraking zijn gekomen met kinderbeschermingsmaatregelen’, luidde de onomwonden conclusie van de onderzoekers van het CBS.

Politiek journalist Raoul du Pré noemde die conclusie op Twitter een Curieus, want het was juist het CBS dat destijds waarschuwde voor te boude interpretaties van het cijfer ‘1.115’. Maar het is Du Pré vergeven dat hij een andere indruk had. De nuancering dat er niet per se een oorzakelijk verband bestond tussen toeslagenaffaire en uithuisplaatsing kon je meestal pas rond alinea negen teruglezen. 

Vanuit de media naar de Kamer

Uiteindelijk had het verhitte sentiment op Twitter meer invloed op het publieke debat dan de statistische waarschuwingen van het CBS. Feiten waren er nog niet, conclusies al wel. ‘De regering doet niets, helemaal niets, om kinderen met ouders te herenigen #staatsontvoeringen’,

In mei werd premier Mark Rutte zelfs naar de Tweede Kamer geroepen om zich te verantwoorden over de uithuisplaatsingen. Toen hij tijdens het debat voorzichtig suggereerde dat er niet altijd een direct verband was tussen de uithuisplaatsing en de toeslagenaffaire, ontstond er een heuse file achter de interruptiemicrofoon: 

‘Heel naar’, oordeelde Arib, ‘om te horen dat er misschien ook andere problemen aan de orde waren, waardoor het een beetje wordt genuanceerd.’ 

‘Wat de minister-president nu doet, is dat hij het opneemt voor de professionals’, zei Farid Azarkan (DENK). ‘Deze minister-president moet het opnemen voor de ouders.’

‘De kinderen van de toeslagenouders willen allemaal gewoon weer terug naar huis’, meende Wybren van Haga (BVNL).

‘Nog geen enkel kind is herenigd met zijn ouders’, aldus Vicky Maeijer (PVV).

‘Ronduit misdadig’, vond Pepijn van Houwelingen (FvD). 

Van Houwelingen zou later die dag

Al die tijd was het oorzakelijk verband tussen de uithuisplaatsingen en de toeslagenaffaire onbewezen. De berichtgeving miste een baseline: wat is normaal?

Zijn 1.115 uithuisgeplaatste kinderen meer dan je statistisch mag verwachten? Werd hier gediscrimineerd tegen toeslagengedupeerden? Hoeveel kinderen worden er bij niet-gedupeerde ouders eigenlijk uit huis geplaatst? En – belangrijker nog – hoeveel kinderen zijn er bij niet-gedupeerde ouders met vergelijkbare persoonskenmerken uit huis geplaatst? 

Het CBS-onderzoek, dat geen enkele voorpagina haalde, geeft nu de antwoorden.

Wat is normaal?

Van alle niet-gedupeerde ouders krijgt ongeveer 1,07 procent over een periode van drie jaar te maken met een kinderbeschermingsmaatregel. Bij gedupeerden van de toeslagenaffaire was dat maar liefst 3,98 procent. Beduidend hoger, maar, en dat is cruciaal, de groep gedupeerde ouders is dan ook geen willekeurige dwarsdoorsnede van de Nederlandse bevolking. 

Zo stond maar liefst 24 procent van de gedupeerde ouders in het jaar vóór de terugvordering van kinderopvangtoeslag geregistreerd als wanbetaler in de zorgverzekeringswet (tegen 2 procent bij niet-gedupeerde ouders); 52,9 procent van de gedupeerde ouders was jonger dan 25 toen ze hun eerste kind kregen (11,9 procent bij niet-gedupeerde ouders); 48 procent was alleenstaand ouder (14 procent bij niet-gedupeerde ouders); 18,4 procent had een verdachte van een misdrijf in huis (4,6 procent bij niet-gedupeerde ouders), en 43,9 procent zat in de laagste 20 procent van de inkomensverdeling (11 procent bij niet-gedupeerde ouders). Kortom, in het jaar voor de terugvordering waren de gedupeerden al veel kwetsbaarder dan de meeste Nederlandse gezinnen.

In het CBS-onderzoek wordt de situatie van elke gedupeerde ouder vergeleken met die van een niet-gedupeerde ouder met vergelijkbare persoonskernmerken, een jaar voor de terugvordering. Vervolgens bekijkt het CBS of er tussen deze groepen verschillen ontstaan zo gauw bij gedupeerde ouders kinderopvangtoeslag wordt teruggevorderd. Het antwoord luidt: nee, er zijn geen verschillen. Dat wil zeggen: de terugvordering van kinderopvangtoeslag veroorzaakt niet meer kinderbeschermingsmaatregelen.

Wat ook uit het rapport blijkt: 2,5 procent van de gedupeerde ouders had al met kinderbeschermingsmaatregelen te maken vóór de toeslagenaffaire. 

Ja, er zitten enkele beperkingen aan dit CBS-onderzoek. Niet alle gedupeerden konden meegenomen worden in het onderzoek Bovendien waren er geen gegevens beschikbaar over de mate waarin iemand gedupeerd werd. Bij iemand met een terugvordering van 1.500 euro zou je ook niet verwachten dat het enorme gevolgen heeft. Bij iemand met een terugvordering van 90.000 euro wel. 

Het zijn tekortkomingen voor de statistische fijnproever (gepromoveerde econometristen, zeg maar), die verder weinig afdoen aan de conclusie dat Kamerleden en commentatoren bijna een jaar lang bevangen zijn geweest door voorbarige en onterechte verontwaardiging.

Een treurig gevolg van Nieuws Zonder Baseline, want als je niet weet wat normaal is, kun je van elk cijfer een schande maken.

Luister ook: