Toen burgerrechtenactiviste Tarana Burke in 2006 de term ‘Me Too’ bedacht om aandacht te vragen voor het had ze geen idee van wat zou volgen. Elf jaar later zette actrice Alyssa Milano ‘MeToo’ in nadat filmbons Harvey Weinstein door verschillende vrouwen werd beschuldigd van seksueel grensoverschrijdend gedrag.

Binnen een week werd de hashtag op Facebook zelfs #MeToo ging niet alleen viraal, maar werd snel een ruimer begrip dat ook partnergeweld en andere vormen van gender-gerelateerde intimidatie en machtsmisbruik dekt. Het onuitgesproken doel was eenvoudig: de enorme omvang van het probleem blootleggen.

Uit de serie ‘Untitled’ door Joanna Piotrowska

In de jaren die volgden, hobbelden we van de ene spraakmakende zaak naar de andere. Slachtoffers trokken hand in hand naar de rechtbank. Helden en idolen vielen van hun voetstuk: Harvey en werden veroordeeld en verguisd. Marc Overmars De misstanden achter de schermen bij The Voice of Holland Johan Derksen mocht niks meer –

De mensen leken verveeld te raken, zoals na reeks vier van een uit de hand gelopen tv-serie. Konden we het eindelijk over iets anders hebben, alsjeblieft?

Maar na de sport-, entertainment- en cultuursector blijkt ook de academische wereld Met elk nieuw schandaal wordt duidelijk waarom we nog lang niet klaar zijn met #MeToo. Vijf jaar later lijkt het wel alsof er niets is veranderd.

Om in te schatten wat de impact van de hashtag werkelijk is geweest, moeten we voorbij de zaken en de verhalen. Wie goed heeft opgelet, beseft dat #MeToo meer teweeg heeft gebracht dan een rimpeling aan de oppervlakte van de maatschappij.

De winst

Dat de wereld inzicht kreeg in de werkelijke omvang van grensoverschrijdend gedrag is onmiskenbaar. #MeToo bracht een schok teweeg bij heel wat nietsvermoedende zielen, die amper konden geloven wat ze lazen. Zo kreeg een hashtag voor elkaar wat met onderzoek, hoe degelijk ook, niet lukte: een huizenhoog maar stilgezwegen probleem zichtbaar en tastbaar maken.

Ook vrouwen met een eigen verhaal schrokken van de getuigenissen in hun omgeving. Niet langer de enige zijn, vaststellen dat jouw probleem niet enkel van jou, maar onderdeel is van een structureel en groter iets, bepaalt hoe je naar je verhaal kijkt, hoe je ermee omgaat en waar je je positioneert in het debat.

De drempel om je eigen verhaal te delen, te getuigen en aan te klagen kwam zonder twijfel lager te liggen. Dat laatste blijkt ook uit cijfers: onafhankelijke meldpunten en inloopcentra

De enorme omvang en de permanente aanwezigheid van #MeToo in het nieuws dwongen tot actie. Overheden, sectoren en organisaties maakten middelen vrij, ontwikkelden actieplannen, zetten meldpunten op. Bestaande wetgeving inzake grensoverschrijdend gedrag werd bijgestuurd en scherper gesteld.

Bedrijven, organisaties en sectoren gingen nadenken over procedures om de werkvloer veiliger te maken. Het Nederlands Filmfonds en het Fonds Podiumkunsten zetten bijvoorbeeld een digitaal meldpunt voor grensoverschrijdend gedrag in de cultuursector. In België ontwikkelde het fonds Mediarte een

Uit de serie ‘Untitled’ door Joanna Piotrowska

Nederland kreeg voor het eerst een In Zweden werd een consent-wet ingevoerd, die de definitie en de strafbaarheid van seksueel geweld significant verruimde. Sinds het in werking treden van de wet is het aantal effectieve veroordelingen voor verkrachting

Gelijkaardige voorstellen volgden in heel wat andere Europese landen en de VS. Onderzoekers van de Yale-universiteit stelden vast dat de beweging het aantal aanklachten in verband met seksueel geweld wereldwijd met 10 procent deed toenemen in de eerste zes maanden met uitschieters in landen waar de beweging sterk aanwezig was.

De shift van het persoonlijke naar het structurele valt niet te ontkennen. Toch tonen veel mensen zich vijf jaar later teleurgesteld over de impact en de resultaten van een beweging zonder plan. Een direct tastbare en grootschalige gedragsverandering bleef uit. De resultaten beperkten zich tot lokale, sectorale en reactieve maatregelen. Tot de verhoopte aardverschuiving kwam het niet; het blijft meldingen en verhalen regenen. Kennis- en expertisecentra maken gewag van een nooit gezien aantal hulpvragen rond De genderverhoudingen zijn niet fundamenteel gekanteld.

De backlash

De angst voor een ‘heksenjacht’ werd al gauw breed gedeeld: #MeToo zou tal van onschuldige, aardige mannen stigmatiseren, door ze als roofdieren weg te zetten. Dat niemand werkelijk beweerde dat álle mannen losse handjes hebben, leek bijzaak.

De mythe dat enkel nietsontziende roofdieren seksueel wangedrag vertonen, bleek ook hardnekkig: aanranders zouden geen gewone mensen zijn. Het beeld van de akelige, wildvreemde verkrachter won het van de feiten. Onderzoek vertelt ons namelijk dat de vriendelijke vaders, beleefde ooms, broers met goede punten, vrolijke vrienden, betrouwbare collega’s. Die vertrouwdheid met potentiële plegers vertroebelt ons oordeel: niemand wil onder ogen zien dat een geliefde, gerespecteerde of bewonderde medeburger in staat is tot wangedrag. Die gedachte is ontwrichtend voor ons mensbeeld.

Uit de serie ‘Untitled’ door Joanna Piotrowska

De veelzijdigheid van de hashtag maakte er een breed inzetbare tool van, maar vervaagde het onderscheid tussen verschillende gradaties van grensoverschrijdend gedrag. #MeToo werd het deksel op veel uiteenlopende potjes: van seksueel getinte opmerkingen en grapjes tot verkrachting. Van online tot fysiek gedrag, van relationele tot werkgerelateerde conflicten.

Dat grensoverschrijdend gedrag vaak klein en schijnbaar onschuldig begint en gradueel kan verergeren, bleef onbenoemd. Het ontbreken van inzicht in die graduatie gaf vrij spel aan schampere tegenwerpingen over het recht op vrije meningsuiting. Johan Derksen beging een ‘jeugdzonde’: ‘Als je zoals ik opgegroeid bent in een periode waarin alles toegestaan was, dan pik je het niet dat je nu Elke hond met een hoed op mocht vrijelijk een mening uiten over #MeToo.

‘Humor’ en ‘onschuldige’ quotes kwamen in het smerige badwater van online geweld terecht, wat de kern van de zaak vertroebelde: met name dat veel grensoverschrijdend gedrag ontstaat en gedijt binnen een bepaalde sfeer en cultuur waarin vrouwonvriendelijke humor en taal de norm zijn; dat woorden en daden elkaar versterken in een context van endemisch grensoverschrijdend gedrag en dat dit heel veel mensen ernstig en langdurig schaadt.

Ook tekenend voor die backlash was een artikel in de Volkskrant, van historica Daniela Hooghiemstra, met de kop ‘De vrouw afficheert zich als een halve heilige die de mannelijke “grensoverschrijdende” ondeugd lijdelijk beziet en ondergaat’, schrijft ze. ‘Tussen aantoonbaar geweld of misbruik en een onschuldige versierpoging ligt helaas een grijs, onbewijsbaar en dus vaak straffeloos gebied. Als fysiek zwakkere partij vergt dat van vrouwen oplettendheid, verstand en een zekere stevigheid, maar anno 2017 lijkt me dat niet te veel gevraagd.’

Vrouwen moesten dus gewoon maar wat oplettender en verstandiger zijn en steviger in hun schoenen staan.

#MeToo zou ook tot collectieve verpreutsing leiden, zoals gesteld in een open brief van een honderdtal prominente Franse vrouwen, onder wie actrice Catherine Deneuve. ‘Hardnekkig of ongepast flirten is geen misdaad’, Natuurlijk had niemand ooit beweerd dat flirten een misdaad was, maar die stropop bleef overeind. Net als het bizarre idee dat seksuele vrijheid niet zou kunnen bestaan zonder grensoverschrijdend gedrag.

Uit de serie ‘Untitled’ door Joanna Piotrowska

Strafrecht is niet de oplossing

Onbedoeld raakten Deneuve & co. misschien wel aan de kern van de zaak: dat we met wetten alleen geen harmonieuze samenleving bouwen. De sterke focus op het juridische en de ronkende rechtszaken die #MeToo kleurden, namen veel focus weg van de essentie. Dat iets geen misdaad is, neemt nog niet weg dat het ongepast of schadelijk kan zijn.

Denken dat we de omgang tussen mensen kunnen stroomlijnen met een stapeltje wetteksten en een batterij advocaten is een dwaling van formaat. De goedbedoelde oproepen aan slachtoffers om aangifte te doen, gingen compleet voorbij aan de realiteit: er valt veelal niets aan te geven. En aan het feit dat het strafrecht vaak weinig heil brengt voor aanklagers van grensoverschrijdend gedrag.

Slachtoffers van seksueel misbruik en geweld komen niet zelden diep ontgoocheld en ongelouterd uit de rechtbank. De rechtsgang is uitputtend en doet slachtoffers trauma’s herbeleven. Het merendeel van de aangiftes wordt geseponeerd bij gebrek aan bewijs. Van de zaken die effectief voor een rechter belanden, resulteert een minderheid in een veroordeling. Veel vrouwen doen dan ook liever geen aangifte, om zich de

Denken dat we de omgang tussen mensen kunnen stroomlijnen met een stapeltje wetteksten en een batterij advocaten is een dwaling van formaat

De meeste slachtoffers zijn niet uit op straf of wraak, maar op erkenning van wat hun is aangedaan. Ze zoeken een vorm van herstel die een rechtbank niet te bieden heeft. Bovendien bevinden ze zich veelal niet in een maatschappelijke positie om machtiger mannen aan te klagen. Verlies van reputatie, van werk, van inkomen en van waardigheid zijn geen geringe risico’s. De juridisering en de daarmee samengaande individualisering van maatschappelijke problemen helpen ons niet collectief vooruit. Het oordeel staat centraal: men is schuldig of onschuldig, slachtoffer of dader. Aan de oorzaken en de context wordt niet geraakt.

Dat betekent niet dat er buiten de rechtbank niets gebeurde. Uit de initiële verontwaardiging ontstond veel initiatief, maar doorgaans zonder coherentie. Wanneer iedereen zelf het wiel wil uitvinden, verliezen we onnoemelijk veel tijd voor we een degelijke fiets in handen hebben. Kennis, expertise en praktijken werden te weinig gedeeld en samengebracht.

Daarnaast bouwden veel goedbedoelde initiatieven voort op foutieve aannames, zoals het idee dat macht geen rol speelt of dat seksueel grensoverschrijdend gedrag Kennis en inzicht in een probleem leiden tot betere oplossingen, maar kennis opbouwen kost tijd, middelen en mensen, en is een werk van lange adem. Kortom: duur, lastig en traag.

Het oordeel staat centraal: men is schuldig of onschuldig, slachtoffer of dader. Aan de oorzaken en de context wordt niet geraakt

Bovenal, en zoals wel vaker, liepen de meeste acties achter de feiten aan. Meldpunten en loketten waar je melding kan maken of een klacht kan indienen, inloopcentra waar je psychologische en medische bijstand krijgt: ze zijn erg nuttig, broodnodig zelfs, maar voor wie er gebruik van moet maken is het strikt genomen te laat. Over hoe een samenleving kan voorkomen dat grensoverschrijdend gedrag überhaupt ruimte krijgt, vernamen we weinig.

De rol van hiërarchische en ongelijke machtsstructuren, en de impact van arbeidscultuur op en rond de werkvloer werden grotendeels genegeerd. In welke specifieke context problematisch gedrag zich voordoet, is nochtans een cruciale factor. We weten uit onderzoek dat wie macht heeft sterker geneigd is de belangen en noden van anderen over het hoofd te zien. Wie macht heeft, Obstakels worden gezien als uitdaging, niet als probleem.

Ook culturele normen spelen een rol bij grensoverschrijdend gedrag. De cultuur in een groep, bedrijf of sector bepaalt of gedrag al dan niet wordt aanvaard, maar ook of er melding wordt gemaakt van grensoverschrijdend gedrag.

Macht, ongelijkheid, afhankelijkheid en sociaal isolement vormen een vruchtbare voedingsbodem voor verschillende vormen van grensoverschrijdend gedrag. Die voedingsbodem doorgronden en veranderen is essentieel om verschil te maken.

Hoe organiseren we de samenleving en haar verschillende sectoren en actoren? Wie krijgt macht, en op basis van welke criteria en kwaliteiten? Hoe kunnen we leidinggeven en sturen in een context van respect en gelijkwaardigheid? Die belangrijke vragen werden niet of te weinig gesteld.

Uit de serie ‘Untitled’ door Joanna Piotrowska

De rol van de journalist

Wie moest die vragen dan wel stellen? U en ik natuurlijk. Maar de glansrol was weggelegd voor onze media.

Dat er een resem Hollywoodsterren voor nodig was om een schrijnend probleem aan te kaarten, zegt al iets over hoe media te verleiden zijn om ergens aandacht aan te besteden. De graaiende Hollywoodbons, de ranzige voetbalcoach en de nationale grapjurk die van z’n volkstroon stuitert, zijn dankbaarder topics dan grootschalig misbruik van schoonmakers of kinderoppassen zonder macht of stem.

De vrouwen die hun nek uitstaken en het waagden om machtige mannen aan te klagen, kregen hun moed dan weer vaak als een boemerang terug in het gezicht. Aanklagers die anonimiteit wensten werden willens nillens uit de coulissen gesleurd, recht de schijnwerpers in. Van discretie was zelden sprake. Slachtoffers werden zo onbedoeld voor de leeuwen en de internettrollen geworpen – en genadeloos opgepeuzeld. Golddiggers, zouden het zijn. Aandachtshoeren. Wie eraan dacht zelf naar voren te stappen om verhaal te doen, dacht vervolgens wel twee keer na.

Vrijwel alle kranten en magazines achtten het ook noodzakelijk om een aantal opiniërende of analytische stukken te wijden aan de gevaren van de beweging: begrippen als heksenjacht, trial by media en slachtoffercultuur

Uit de serie ‘Untitled’ door Joanna Piotrowska

Zelfs in interviews met prominenten zonder relevante expertise, die werkelijk niets met de beweging of het probleem te maken hadden, werd #MeToo aangehaald – alsof elke mening ertoe deed. Hoe relevant was het dat een voetbalcommentator of een politiek journalist vond dat de slinger doorsloeg? Meningen waren er in overvloed. Echte expertise en degelijk onderzoek bleken dan weer zeldzaam.

Zelfs journalisten die zich bewust waren van hun maatschappelijke verantwoordelijkheid en zorgvuldig omgingen met terminologie en framing zagen hun stukken verschijnen onder krantenkoppen waarover ze geen zeggenschap hadden, en die slordig en morsig kaderden en kleurden. Een paar voorbeelden: Koppen die suggereerden dat het niet het eigen wangedrag, maar de beweging was die daders strafte. Een beweging die aankaartte, werd geframed als straftribunaal.

Wanneer mensen die hiervoor opgeleid en betaald worden over pijnlijke en persoonlijke kwesties schrijven, is zorgvuldige taal geen detail, maar een voorwaarde. Media maakten gul ruimte vrij voor het debat rond seksueel grensoverschrijdend gedrag, maar vergaten attent te zijn voor het verantwoordelijkheidsframe waarbinnen ze dat debat plaatsten. Ze vergaten het maatschappelijk niveau en verloren zichzelf in het individuele.

Laten we beginnen

Op het eerste zicht slaat de balans dus door naar stilstand. Tenzij we terugkeren naar het begin en ons herinneren waarvoor #MeToo bedoeld was: tonen, zichtbaar maken, aankaarten. #MeToo werd niet gelanceerd als uitgekiende campagne, laat staan als oplossing voor een globaal en hardnekkig probleem. Wat miljoenen vrouwen wilden vertellen was dit: ‘Er is mij en heel veel anderen iets aangedaan wat ons getekend heeft.’ Zij stelden geen oplossingen voor, eisten geen straffen, vroegen niet om wraak of terechtstelling. Ze wilden vooral dat er iets veranderde.

Wat wij daar vervolgens als samenleving mee deden, was aan ons allen. Ons antwoord was een keuze. Als we vandaag vaststellen dat het antwoord niet bevredigt, dan is dat niet de schuld van #MeToo, niet van de miljoenen getuigen en hun pijnlijke getuigenissen, maar van ons als samenleving.

Wij zijn het, die moeten bedenken hoe we het beter kunnen doen. Het goede nieuws is: het is niet te laat. Laten we beginnen. Met opvoeden, met gezonde en evenwichtige werkomgevingen creëren, met machtsverhoudingen bevragen en in evenwicht brengen.

Over de beelden Voor haar serie ‘Untitled’ (2015) fotografeerde de Poolse choreograaf en fotograaf Joanna Piotrowska vrouwen in verschillende onnatuurlijke poses. Hun lichaam is vaak gespannen en hun gezicht verborgen. De serie roept in eerste instantie vragen op bij de kijker, maar daarbij helpt het om te weten dat de beelden zijn geïnspireerd op zelfverdedigingshandleidingen. Piotrowska koos er bewust voor om de fysieke aanwezigheid van de mannelijke figuur uit het beeld te halen. Daarmee wil ze de heersende machtsstructuren benadrukken die in onze huidige samenleving zowel geïnternaliseerd als onzichtbaar zijn geworden. Bekijk hier meer werk van Joanna Piotrowska

Meer lezen?

Hoe seksuele intimidatie je hoofd binnendringt #Metoo Toen ik op klaarlichte dag onder mijn rok werd gegrepen, ervoer ik hoe hevig seksuele intimidatie je hoofd binnendringt. Angst slaat je gedachten lam, voorzichtigheid maakt je wereld kleiner. De seksuele intimidatie waarmee bijna alle vrouwen te maken krijgen, is daarom een groter probleem dan ze misschien lijkt. Lees de column van Bregje Hofstede Verkrachters weten heus wel wat ze doen. Zolang je het maar geen verkrachting noemt Het beeld dat wij hebben van seksueel geweld, en wie dat pleegt, moet kantelen. Vooral bij verkrachters zelf. Lees de nieuwsbrief van Valentijn De Hingh