Ieder einde markeert een nieuw begin. Nog maar een paar dagen en dan wensen we elkaar een gelukkig en voorspoedig nieuwjaar toe.

We zullen onze naasten en geliefden opzoeken en hopen dat het nieuwe jaar hun veel geluk en gezondheid mag brengen. Voor onszelf hopen we dat we het met onze goede voornemens langer dan een week uitzingen.

Kortom: de komende dagen zal de hoop op een betere toekomst een grote rol spelen. Want hoop doet leven.

Toch?

Hoop houden, hoop opgeven

Dit jaar schreef ik Ik schreef over het verschil tussen de hoopvollen en de hooplozen. Zij die altijd hoop hebben gehad op een goed, gelukkig en gezond bestaan, en zij die dat niet hebben gehad.

Aan de basis van het essay stond een ervaring van zo’n tien jaar geleden. Ik werkte in Antwerpen bij een nachtopvang voor dakloze verslaafden. Ik had enorm het gevoel dat de samenleving de hoop in hen had opgegeven. Maar ook dat ze de hoop in zichzelf hadden opgegeven.

Als ik na mijn nachtdienst zeven minuten richting de universiteit fietste, zag de wereld er heel anders uit. Negentienjarigen die een hoopvol bestaan kenden en daar, op die universiteit, klaargestoomd werden voor een hoopvolle toekomst. Een toekomst waarin ze hun leven konden vormgeven zoals ze dat ongeveer voor zich zagen.

Die enorme kloof tussen de hoopvollen en de hooplozen wordt in Antwerpen geografisch min of meer weergegeven door de de wegen die de gebieden ‘voor’ en ‘achter’ het centraal station markeren. Typisch Antwerps is deze hoopkloof echter niet. In zowat elke Nederlandse gemeente brengt een korte fietstocht je

Tam op het balkon van zijn permanente woning (2020). Een groot deel van zijn leven sliep Tam op straat. Zijn verslaving en dakloosheid hielden elkaar in stand. Na vrijwilligerswerk bij Shelter Scotland (een nationale liefdadigheidsinstelling voor huisvesting en daklozen) werkt Tam nu als ontwikkelingswerker.
‘Armoede is draaglijk zolang men de hoop op een betere toekomst levend kan houden’

Dat zie je aan het verdorde groen (als het er al is), de karakterloze huizen, de drukke verkeersaders die erlangs lopen, de gedateerde speelpleintjes (als die er al zijn) en de moedeloze blik van de bewoners. Hooploos in gevoel is vaak troosteloos in zicht.

Ook in andere stukken schreef ik over de hoopkloof, zonder die expliciet te benoemen. Bijvoorbeeld in mijn column Daarin zeg ik dat nu armoede een hot topic is we het vooral over de niet-armen moeten hebben. Zij hebben heel lang weggekeken van de sluimerende crises die er aan de verkeerde kant van de kloof speelden.

De hoop die ik in de column uitspreek is dat niet-armen, nu ze zélf effecten voelen van de torenhoge inflatie en zien dat ook hun buren in de knel komen, armoede in de toekomst wél onder ogen zien.

Want als hun idee over armoede blijvend verandert, biedt dat hoop voor een beter bestaan voor al die mensen die in armoede leven. Simpelweg omdat er dan minder maatschappelijke aanvaarding van armoede is.

Onderaan de column staan veel reacties waarin hoop letterlijk benoemd wordt. Een veelzeggend citaat: ‘Armoede is draaglijk zolang men de hoop op een betere toekomst levend kan houden.’

Hoop als medicijn tegen ellende, dus.

Wat heb je over als je geen toekomst hebt?

Zelf weet ik helaas wat het betekent om zonder hoop door het leven te gaan. Mijn hooploze jaren waren ongetwijfeld de donkerste jaren. Ik strompelde door het bestaan met een ondraaglijke zwaarte op mijn veel te jonge schouders.

De omstandigheden waarin ik leefde waren deprimerend en het uitzicht op betere tijden was minimaal. En al had ik honderd mensen om me heen, een permanent gevoel van eenzaamheid had me in de greep.

Hooploos zijn, was voor mij vooral lijden. Het gevoel dat opstaan geen zin had. En dat elke stap die ik (met lood in mijn schoenen) zette er een was tegen beter weten in. Want wat maakte het uit?

Niets uit mijn leven gaf mij het idee dat ik ooit gelukkig zou kunnen zijn

Maar de toekomst is iets waar we als mens continu mee bezig zijn. Sparen, voorpret op vakanties, liefdevolle verlangens – door naar de toekomst te kijken, met het gevoel greep te hebben op het leven, voelen we ons beter, gemotiveerder en staan we open voor de wereld om ons heen. En als het even tegenzit, kijken we naar morgen als een nieuwe dag met nieuwe kansen.

Hooploos wordt het wanneer je dat niet meer kan.

Naar schatting ondergaat zo’n Zij verkeren in een staat van hooploosheid. Drie zaken zijn daarbij leidend: de eigen verwachtingen omtrent de toekomst zijn negatief, men heeft doelen maar ziet deze geblokkeerd én er is de overtuiging dat er

Als ik terugkijk op mijn eigen tijd als hooploze, kan ik dat beamen. Niets uit mijn leven gaf mij het idee dat ik ooit gelukkig zou kunnen zijn. En een onschuldige jongensdroom, zoals een hogeschoolstudie, lag gezien de omstandigheden en de minimale middelen die ik had niet binnen bereik.

Het maakte dat de toekomst iets was wat ik moest ondergaan, niet iets waar ik zin in had.

Dat zag ik ook terug in de nachtopvang in Antwerpen: de kans (en hoop) op een betere toekomst voor de doelgroep was minimaal. Sterker nog, er werd gewerkt volgens het Wat in de praktijk betekende: als iedereen in de ochtend nog leefde, hadden we goed werk geleverd.

Schraler kunnen toekomstverwachtingen niet worden, lijkt me.

Michael in zijn tijdelijke huisvesting (2020). Op Michael’s nek staat een tatoeage met het woord ‘Eden’. Ooit waren dit andere letters, die stonden voor haat en onverdraagzaamheid. Hij besloot de tattoo te overschrijven en veranderde het in een symbool van hoop en verlossing.

Een vangnet voor hoop

Als hooploosheid een staat van zijn is, ligt de oplossing niet langer bij jezelf. Dan heb je kleine (iemand die naar je omkijkt of een arm om je heen legt) of grote (een overheid die perspectief organiseert) hoopbieders nodig.

Uit eigen ervaring weet ik: niets zo deprimerend als het gevoel alleen op de wereld te zijn. Sterker nog, hoe langer je rondloopt met dat gevoel, hoe minder het er allemaal toe doet. Iemand die niets te verliezen heeft, gaat zich ook gedragen alsof er niets te verliezen is.

Sociale marginalisatie (de verschraling of het verlies van sociale relaties) kan dan leiden tot terugtrekgedrag en zelfisolatie. waarvan dakloosheid een extreem voorbeeld is: op het moment dat je geen dak boven je hoofd meer hebt, zijn er maar

Zelfs als je aanbelt bij de daklozenopvang,

Het gevoel dat er mensen voor je willen zorgen, dat je belangrijk bent, hoort bij die wens om ergens bij te horen. Dat is niet meer of minder dan een menselijke basisbehoefte. En we zijn bereid ons daarvoor verregaand aan te passen.

Toch naar het kerstfeestje ondanks gezanik van je ouders en die dronken oom, je hetzelfde kleden als je veel te luide vriendengroep, de taal van je collega’s aannemen, ja zeggen terwijl je nee bedoelt, mee op fietsweekend terwijl je liever zou gaan klimmen... Niets zo sterk als de drang om geliefd te zijn en ergens bij te horen.

Het is dan ook niet gek dat zodra dat moeilijk of onmogelijk is, hooploosheid een rol gaat spelen. Niet alleen omdat we ons dan eenzaam voelen, Er zijn geen hoopbieders.

Onschuldig is dat allemaal niet. Want als de toekomst uitzichtloos blijkt én er is niemand die op je wacht, waarom ben je er dan nog?

En inderdaad, suïcidaliteit ontstaat vaak

De vraag is dan: hoe zorg je in zulke gevallen voor een morgen – een nieuwe dag met nieuwe kansen?

Hoopvol ben je zelden alleen

Je bent hoopvol als je het idee hebt dat jij en je toekomst ertoe doen.

Dat was natuurlijk het geval bij de hoopvollen op de universiteit. Zij hebben zich een doel gesteld (masterdiploma) en geloven erin dat ze dat doel kunnen halen (anders waren ze er niet aan begonnen). De toekomst lacht hun toe.

Belangrijker nog is dat de meesten van hen daarin ondersteund worden: ouders die de studie betalen, tijd om te studeren (want ze werken niet fulltime), een sociale context die stimuleert en een universiteit die goed functioneert. Ook dat is een element van hoop: weten dat je op anderen kunt vertrouwen.

Zo hopen we dat de dokter ons genezen zal, dat onze politici en ambtenaren de democratie verdedigen, dat mensen met verstand van zaken ons behoeden voor een recessie. Dat maakt dat hoop niet altijd even rationeel is.

Ook ik heb het geluk gehad mensen in het leven tegen te komen die ik wél kon vertrouwen. En die mij niet opgaven, ondanks dat mijn gedrag daar meer dan eens aanleiding toe gaf. Daarom vraag ik me af: wie gaf als eerste de hoop op in de nachtopvang in Antwerpen? Waren dat de dakloze verslaafden, of was dat de samenleving als geheel?

Vanuit mijn ervaringen denk ik het tweede: het is wanneer anderen geen hoop meer in jou uitspreken, dat je zelf ook geen hoop meer gaat koesteren. Het is wanneer anderen je niet helpen bij het formuleren en realiseren van doelen, dat je dat zelf ook niet meer wil.

Alleen op de wereld is hoopvol zijn een dagtaak met nachtdienst.

Misschien is het daarom dat we binnen enkele dagen onze geliefden en naasten opzoeken om hoop voor het nieuwe jaar uit te spreken.

Lyndsey en haar dochter (2021). Op kerstavond 2019 kreeg Lyndsey een telefoontje dat er een permanente woning voor de twee was gevonden. Na een periode van slapen in hostels maakte een eigen plek ruimte voor een nieuw begin – en voor hoop.

Een hoopfaciliterende samenleving

Als we als samenleving hoopvol willen zijn, of hoop willen bieden aan degenen die hooploos door het leven gaan, zullen we oog moeten hebben voor de toekomst en sociale relaties.

Voor een draaglijk armoedebeleid zou dat betekenen: zorgen dat men actief kan meedoen aan de samenleving én dat er verbetering van de situatie in het vooruitzicht ligt. (ondanks veel regelingen niet vooruitkomen) of de schuldenindustrie (geld verdienen door relatief kleine schulden hopeloos op te blazen door derde partijen) zijn voorbeelden van hoe het in elk geval niet moet. Het is moeilijk om hoopvol te zijn als er geen einddatum op je ellende wordt geplakt.

Toch heb ik heb het laatste jaar veel hoop geput uit het feit dat er steeds meer aandacht is voor de kloven in de samenleving. Deze geluiden waren er tien jaar geleden ook al, maar toen was het nog roepen in de woestijn. Ikzelf schreef bijvoorbeeld het boek Joris Luyendijk kwam met werd massaal bekeken en Michelle van Tongerloo schrijft succesvol over van de ‘onderkant van de samenleving’.

De overheid mag dan geen geluksmachine zijn, voor de overheid als hoopmachine voel ik wel wat

De overheid mag dan geen geluksmachine zijn, voor de overheid als hoopmachine voel ik wel wat. Onze sociale grondrechten op orde hebben, is volgens mij een absolute voorwaarde om als samenleving hoop te kunnen houden. en komt er ruimte en energie vrij om naar de toekomst te kijken. Dat is echter allemaal werk van lange adem.

Het inzetten op baanzekerheid laagdrempelige en goedkope ontwikkelingsmogelijkheden en soepele schuldsaneringstrajecten (bijvoorbeeld het zijn dan bekende quick wins. Het idee daarbij is telkens hetzelfde: relatief zeker zijn van de toekomst én er niet alleen voor staan.

Maar het kan natuurlijk radicaler. Komend jaar ga ik dan ook op zoek naar hoe je andere vormen van hoop kunt bieden. Want één ding is duidelijk: veel burgers Dat is niet dankzij het systeem, maar ondanks het systeem.

Al kan zelfs een klein streepje hoop veel betekenen: de suggestie dat iets kan verbeteren, schept vaak al een ander perspectief. Door bij ondersteuning de mens terug centraal te zetten en uit te gaan van goede intenties, kan hoop al vorm krijgen. Het stemt tot nadenken: als je bij de overheid aanklopt voor hulp, is vaak de eerste vraag hoe zelfredzaam je nog bent. Terwijl heel veel mensen pas hulp durven vragen als ze het écht niet langer in hun eentje redden.

Naast die streepjes hoop is het belangrijk om ruimtes in te richten om Ergens bij kunnen horen is fijn, maar ook ergens verwacht worden of welkom zijn is belangrijk:

Mark (2021). ‘Als ik denk aan alles in mijn leven – mijn jeugd, het leger, de afwijzing, het misbruik en het geweld – lijkt dakloos zijn tussen dat alles vrij klein. Voor mij gaat het er meer om hoe geïsoleerd ik me voelde. Dat ik geen band met anderen had gevonden.’

Ben jij een hoopbieder voor een ander?

Het meest hoopvolle is echter dat iedereen hoopbieder kan zijn. Ikzelf keek lang geleden uit op een zielige kerstavond met niemand om me heen. Weeral.

Tot ik ineens een hoopbieder tegenkwam. Het werd niet alleen een fijne kerstavond, maar ook het begin van mijn transformatie van hooploos naar hoopvol persoon. Een proces dat zo’n vijftien jaar zou duren, maar het zaadje werd toen geplant.

Als hoop een medicijn tegen ellende is, ben ook jij de dokter. En moeilijk is dat niet. Ga zeven minuten fietsen, steek de hoopkloof over en ga in gesprek. Je zult verbaasd zijn hoe erg de hooplozen op jou lijken. En hoe snel hoop in werking treedt.

Maar doe dat vooral eind januari. Dan viert de hooploosheid namelijk hoogtij. De liefdadigheidsinitiatieven zijn dan op hun retour, maar de donkere dagen nog lang niet. Toevallig weet ik dat.

Maar voor nu: veel geluk met je goede voornemens. Ik hoop dat je ze lang volhouden zal.

Dit jaar schreef ik voor het eerst op De Correspondent. Aan het einde van het jaar is dit dan ook een mooi moment om De Correspondent en haar leden te bedanken. Het is een genoegen en een eer om voor jullie te schrijven. Dat ik gelezen word, geeft mij hoop.

Over de beelden ‘An Ordinary Eden’ laat de praktische en psychosociale impact van vroegere of huidige dakloosheid zien. In dit langetermijnproject volgt fotograaf Margaret Mitchell een aantal mensen in Schotland en geeft inzicht in hun leven. Waar ‘thuis’ een gevoel van comfort kan zijn, een veilige plek waar je je kunt terugtrekken, leren deze mensen ons dat dat gevoel ook buitenshuis wordt gecreëerd. Als je bij iets hoort dat groter is dan jezelf, geeft dat zekerheid en hoop op een betere toekomst.

Met haar serie wil Mitchell niet alleen reflecteren op het persoonlijke, individuele verhaal, maar ook op de grotere vragen binnen de samenleving. Het is een oproep aan de samenleving om dakloosheid vanuit een emotioneler perspectief te bekijken. De zoektocht naar ieders eigen, gewone Eden draait grotendeels om de behoefte om erbij te horen en zinvolle banden met anderen te hebben. Bekijk hier meer werk van Margaret Mitchell

Meer lezen?

Verzet je en hou vol: het verliezen van hoop is geen optie Geloof in je eigen kracht en invloed. Want de geschiedenis leert dat zelfs de allerkleinste daden van verzet nog tientallen jaren kunnen doorwerken. Lees dit artikel van Rebecca Solnit Hoe geven we 9.000 dakloze jongeren zonder hoop hun leven terug? In Nederland zijn negenduizend jongeren dakloos. De meesten van hen hebben hoge schulden, kunnen daardoor niet studeren of naar school, waardoor de kans op werk vrijwel nihil is. Het ambitieuze project ‘Van de Straat’ probeert deze uitzichtloze situatie te doorbreken. Lees dit artikel (uit 2014!) van Vera Mulder