Wat deze belangrijke nieuwe wet betekent voor jouw pot pindakaas

Een stuk over wetgeving met pindakaas als lokaas? 
Anders had je vast niet geklikt.

En waarom moet ik dit lezen? 
Nou, er is in Nederland een heel belangrijke wet in de maak om bedrijven eerlijker en duurzamer te maken.

Zodat mijn pindakaasverslaving de wereld niet kapotmaakt?
Juist. Maar het gaat over veel meer. Over zo’n beetje alles wat we kopen, van lilakleurige badslippers of een iPhone 14 Pro Max, tot aan een Lego Marvel Super Heroes Ghost Rider Mech & Motor-set. En naast mensen zoals jij, die ’s ochtends zweren bij een wit puntje met een dikke laag roomboter en Calvé pindakaas, is dit stuk ook relevant voor liefhebbers van melkchocolade met zeezout of Bengal Spice Infusion-thee.

Ik ga liever voor de Clipper Organic Happy Mondays Tea. Maar vertel: wat moet ik weten? 
Om te beginnen moet je weten dat het maken van al die spulletjes en lekkernijen vaak gepaard gaat met milieuschade en uitbuiting. Van giftige paarse verfstoffen die in het drinkwater van mensen in Bangladesh terechtkomen,^* kinderen in Congo die hun leven riskeren voor de lithiumbatterijen van telefoons (of zonnepanelen), ^* tot Pakistaanse mijnwerkers die onder dwang zout oogsten.^*

En ondertussen stromen er miljoenen binnen op de bankrekening van de eigenaren van de bedrijven die deze spullen aan jou en mij verkopen – terwijl zij op een cruiseschip het maagzuur in hun keel wegspoelen met champagne uit flessen van honderden euro’s.

Hufters zijn het! Daarom koop ik zo veel mogelijk fair trade en biologisch. 
Zelfs dan verdienen de cacaoboeren en kledingarbeiders^* veelal te weinig om van te leven. En zo’n keurmerk garandeert niet dat oeroude bossen bespaard blijven bij de aanleg van palmolieplantages^* (palmolie: die substantie die pindakaas zo lekker smeuïg en goed smeerbaar maakt). Als individu kun je daar helaas weinig aan doen. Daarom klinkt de roep om regelgeving steeds luider en werken politici in Den Haag aan een wet.

Aha. Hoe gaan die regels de vieze nasmaak van mijn broodje pindakaas verhelpen?
In het initiatiefwetsvoorstel staat dat bedrijven die in Nederland gevestigd of actief zijn jaarlijks verplicht onderzoek moeten doen naar problemen in hun productieketen en de risico’s hierop. Ook moeten ze hierover publiceren in hun jaarverslagen, inclusief de manier waarop ze eventuele misstanden gaan aanpakken of hebben aangepakt. Als ondernemingen dat niet doen, kunnen ze straf krijgen.

Dus in het geval van jouw pindakaas moet de producent, Unilever, weten waar alle ingrediënten vandaan komen. En het bedrijf moet checken of het winnen en pellen van de pinda’s (85 procent)^* en het verkrijgen van de plantaardige oliën (zoals palmolie), vetten (14,5 procent) en zoutkorrels (0,6 procent) niet gepaard gaan met milieuschade of sociale problemen.

In het geval van jouw pindakaas moet de producent, Unilever, weten waar alle ingrediënten vandaan komen

Stel dat Unilever bij een van de honderden Argentijnse pindaboeren ontdekt dat er mensen op het land werken die zwaar onderbetaald worden, dan moet het bedrijf dit melden en werken aan een plan om dit op te lossen. Het kan bijvoorbeeld een hogere prijs gaan betalen aan de pindaboer, zodat die een fatsoenlijk loon kan uitbetalen aan zijn medewerkers. Maar het kan ook zo zijn dat de desbetreffende boer genoeg geld krijgt, maar dat grotendeels in eigen zak steekt. Dan kan Unilever ervoor kiezen om hier geen pinda’s meer af te nemen.

Is dat niet wat veel gevraagd van bedrijven?
Voor bedrijven die wereldwijd hun spullen laten produceren zal het een hele klus zijn om erachter te komen waar hun spul precies vandaan komt, laat staan wat er op die plekken speelt. Alleen al een bedrijf als Zeeman werkt met zo’n 350 fabrikanten in dertien verschillende landen!^*

Dat bedrijven de productie van hun spullen uitbesteden aan fabrikanten op allerlei plekken is natuurlijk wel een keuze. Het is elders vaak veel goedkoper, lees: winstgevender. 

Als er op die locaties dingen misgaan, kunnen bedrijven daar niet altijd wat aan doen. Maar in praktijk zie je vaak dat een kledingfabrikant de naaisters te weinig loon geeft omdat de opdrachtgever (bijvoorbeeld een bedrijf als Zeeman) te weinig betaalt. Of dat een fabrikant ervoor kiest om de verfstoffen in het drinkwater te lozen, in plaats van op te vangen en schoon te maken, omdat er geen geld is voor een waterzuiveringsinstallatie.

Fijn dat je favoriete modemerk duurzaamheid zo serieus zegt te nemen, maar als het de kledingproducenten niet helpt door duurzaamheidsinvesteringen te doen, is het een wassen neus.

Deze wet moet ervoor zorgen dat bedrijven zich de vraag stellen: op welke manier is mijn gedrag hier van invloed op problemen daar?

Op de radio^* hoorde ik iemand zeggen dat hij vanwege deze wet met zijn bedrijf uit Nederland weg wil. 
De topman van baggerbedrijf Boskalis, Peter Berdowski, suggereert misschien uit Nederland te vertrekken als deze wet aangenomen wordt. Hij stelt dat de wet te vaag is, waardoor rechters hem straks om allerlei redenen kunnen vervolgen – met het risico op een gevangenisstraf. Als voorbeeld noemt hij de baggerschepen waarmee ze hun werkzaamheden uitvoeren, die varen op fossiele brandstoffen omdat schonere boten nog niet bestaan. Hij weet niet hoe hij zijn voetafdruk met 55 procent terug kan brengen tegen 2030, wat wel van hem wordt gevraagd in de huidige wettekst.^*

Klopt dat, van die baggerschepen?
Het kan goed zijn dat milieuvriendelijker opereren soms heel lastig is als er (nog) geen alternatieven zijn, zoals in het geval van schepen. Maar als het baggerbedrijf kan beargumenteren waarom het niet lukt, en kan laten zien dat het er wel alles aan doet om dat te veranderen, zal het hier niet op afgerekend worden.

Is zijn vrees voor harde straffen dan onterecht?
Ja, want nergens in de wet staat dat hij als bestuurder strafrechtelijk vervolgd kan worden. Wat er wel in staat: een bedrijf als Boskalis kan juridisch vervolgd worden als het weigert om onderzoek te doen naar (en te rapporteren over) de risico’s in hun productieketen. Dit gebeurt pas na meerdere waarschuwingen en boetes. Het klopt dus niet, zoals Berdowski zelf stelt, dat hij achter de tralies kan belanden als hij zijn vloot in 2030 nog niet verduurzaamd heeft, of als zich misstanden voordoen bij een van zijn zakenrelaties.

Het klopt dus niet dat Berdowski achter de tralies kan belanden als hij zijn vloot in 2030 nog niet verduurzaamd heeft

En los daarvan: niet alleen in Nederland, maar ook in Frankrijk, Duitsland, Noorwegen, Australië en op Europees niveau is wetgeving in de maak of al ingevoerd die bedrijven verplicht verantwoord te ondernemen. Boskalis kan dus uit Nederland vertrekken, maar de kans is groot dat het vroeg of laat alsnog aan dit soort verplichtingen moet voldoen. En ook nu al kan hij voor de rechter gedaagd worden vanwege wangedrag.

Waarom wachten we die Europese wet niet gewoon af?
Een aantal politici is hier voorstander van, en ook de invloedrijke bedrijvenclub VNO-NCW pleit hiervoor, maar: het kan nog heel wat jaren duren voordat die Europese wet er komt – als het überhaupt lukt. En als die er komt, moeten lidstaten daar zelf invulling aan geven. Deze Nederlandse wet komt dan goed van pas. Het laat daarnaast ook zien dat de noodzaak van regels op dit gebied groot is – wat tot meer draagvlak in Europa kan leiden. (Dit is ook een van de adviezen van de Sociaal-Economische Raad (SER) aan de regering.)^*

En even tussen ons: in Nederland pleiten VNO-NCW en politici van VVD en CDA voor Europese regels, maar in Brussel lobbyen hun collega’s juist voor een afzwakking van die wet. Nogal hypocriet, hm?

Bah, politieke spelletjes. Ik wil gewoon weten wat dit voor mijn pindakaas betekent.
Als deze Nederlandse wet wordt aangenomen, kan het goed zijn dat bedrijven hun spullen op minder plekken laten produceren en samenwerken met minder afnemers. Zo wordt overzichtelijk waar wat vandaan komt en hoe dingen worden gemaakt.

Mogelijk komen de pinda’s straks niet meer uit Argentinië maar uit Noord-Amerika, omdat daar minder misstanden spelen. Ook zou het kunnen dat een ingrediënt als palmolie helemaal verdwijnt uit de Calvé-pot, als het Unilever niet lukt om de olie gegarandeerd eerlijk en duurzaam te verkrijgen. Als het daar geen goed alternatief voor kan vinden, betekent dit voor jou dat je wat meer kracht moet zetten om je bammetje te smeren.

En de prijs?
Het kan zijn dat de prijs van pindakaas omhooggaat. Als bedrijven er straks achter komen dat ze meer moeten betalen aan hun leveranciers om hogere lonen en duurzaamheidsinvesteringen mogelijk te maken (wat goed denkbaar is), kunnen ze dit doorrekenen aan de consument.

Maar jij vindt het dus een goed idee, zo’n wet?
Wetgeving is heel hard nodig op dit vlak, want nu houden bedrijven te weinig rekening met het milieu en mensen. De vraag is of deze wet werkelijk verschil kan maken. De wet verplicht bedrijven nu alleen om inzicht te verschaffen in waar hun spullen vandaan komen, welke (mogelijke) negatieve gevolgen daarbij spelen en wat ze daaraan gaan doen. En als ze dat niet doen, kan de toezichthouder een last onder dwangsom of een bestuurlijke boete (van maximaal 10 procent van de netto-omzet) opleggen. Hoe streng die controle gaat zijn, hangt af van hoeveel mensen, middelen en geld hiervoor worden vrijgemaakt.

En helaas vallen heel veel bedrijven nog buiten de initiatiefwet: die zou nu alleen gaan gelden voor de grootste bedrijven, met 250 werknemers of meer.

Mijn grootste twijfel is meer fundamenteel van aard: in de huidige economie wordt zo veel mogelijk winst maken voor aandeelhouders nog steeds als hoogste doel gezien. Kijk maar naar het nieuws van afgelopen weken, over de recordwinsten van Unilever, Albert Heijn en Shell. Het leeuwendeel daarvan gaat niet naar de boeren die onze avocado’s plukken of kruiden telen, en ook niet naar investeringen in schone energie. Nee, het komt terecht bij een groep mensen die er al warmpjes bij zit.

Kortom: moet je niet ook iets veranderen aan de structuur van bedrijven als we milieu en mensenrechten boven winstmaximalisatie willen zetten?

Afgelopen week lieten twee ministers weten dat de initiatiefwet wat hen betreft te veel vraagt van bedrijven. Het blijft dus nog even spannend of de wet straks door de Tweede Kamer komt. Jammer, ik had Boskalis best nu al wel willen helpen verhuizen.

Meer lezen?